Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000

Andrzej Bańkowski

  • PEŁNY TYTUŁ

    A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski
  • LICZBA HASEŁ

    Prawie 18 700 (wraz z odsyłaczami).
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny
  • TWÓRCY

    Autor, Andrzej Jan Bańkowski (1931–2014), był doktorem habilitowanym, emerytowanym profesorem nadzw. w WSP w Częstochowie. Po maturze (Łódź 1949) kształcił się najpierw w Krakowie (Uniwersytet Papieski Towarzystwa Jezusowego, Wydział Filozofii, dr 1954), potem na Uniwersytecie Warszawskim (mgr filologii klasycznej 1961, dr językoznawstwa polskiego 1974). Od 1962 r. nauczyciel języków obcych w Piotrkowie Trybunalskim (LO, SN), od 1972 r. nauczyciel akademicki w Częstochowie (WSN, WSP, dziś Akademia im. Jana Długosza), polonista-językoznawca. Od 1971 członek PTJ, od 1976 członek Komisji Językoznawstwa Śląskiego Oddziału PAN w Katowicach, w latach 1978–1987 członek Komitetu Językoznawstwa PAN w Warszawie. Maksymy życiowe: „Nie ma mnie dla mnie”, „Obsto, ergo sum” [1].

     

    [1] Notę biograficzną opracowano na podstawie informacji dostarczonych przez autora.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Etymologiczny słownik język polskiego (dalej ESJP) zaplanowano jako czterotomowy, dotychczas ukazały się jego dwa tomy obejmujące hasła na litery A–P. Charakterystyka dzieła zawarta jest w długim, liczącym 42 strony Wstępie autorskim, który został napisany ex post, po przekazaniu wydawcy haseł na literę P. Dzieli się on na następujące części: I. Komentarze do słownika, II. O początkach języka państwowego Polaków i dialektów starosłowiańskich, III. Skąd się wzięła etymologia i dokąd zmierza, IV. Autorecenzja słownika krytyczna i składa z 18 paragrafów: 1. O podręczności słownika, 2. O doborze wyrazów hasłowych, 3. O rodzajach objaśnień historyczno-etymologicznych, 4. O formach wyrazów faktycznych i hipotetycznych, 5. O konwencji zapisu form starosłowiańskich, opatrzonych krzyżykiem, 6. O konwencji zapisu form przedsłowiańskich, opatrzonych gwiazdką, 7. O innowacjach autora w zakresie reguł zmian fonemicznych, 8. O autorskiej koncepcji konwerbiów, 9. O sygnałach stopnia prawdopodobieństwa hipotez etymologicznych, 10. O transkrypcjach, transliteracjach i cytatach, 11. O lokalizacji faktów mownych w czasie, 12. O strukturze artykułów hasłowych, 13. O przynależności języka polskiego do słowiańskich, 14. O rodzinie języków indoeuropejskich, 15. O etnogenezie Słowian i dialektach starosłowiańskich, 16. O genezie i rozwoju języka polskiego, 17. O starożytnych początkach terminu etymologia i jego dziejach, 18. O zadaniach nowoczesnego etymologisty.

    ESJP jest pod względem liczby omówionych jednostek największym z dotychczasowych słowników etymologicznych. Została w nim uwzględniona zarówno leksyka dawna, jak i współczesna, w tym derywaty o jasnej budowie słowotwórczej i znaczeniu. Zamiarem autora było uwzględnienie także niektórych wyrazów specjalistycznych oraz współczesnej leksyki potocznej i zapożyczeń. Autor postawił sobie za cel podać pierwotną postać wyrazu, jego rdzeń, odpowiedzieć na pytanie, od kiedy wyraz jest poświadczony w źródłach, kiedy i skąd się wziął w języku (jeśli nie został odziedziczony). Przydatne są odpowiedniki indoeuropejskie, przede wszystkim z języków germańskich, z łaciny i greki, podawane w dużej liczbie artykułów hasłowych. Co ciekawe, autor znacznie częściej cytuje słowa sanskryckie niż łacińskie i greckie, a germańskie najrzadziej, bardzo często litewskie. O swoich zasadach doboru wyrazów hasłowych mówi w § 2. Wstępu.

    ESJP stał się przedmiotem kontrowersji w środowisku językoznawczym, por. referaty wygłoszone na posiedzeniu Rady Języka Polskiego 15 maja 2001 r. Zarzucono mu niezgodność z przyjętymi standardami metodologicznymi, merytorycznymi, stylistycznymi i obyczajowymi, w tym nieweryfikowalność części hipotez, lekceważenie dorobku językoznawstwa historyczno-porównawczego, niejednolitą lokalizację cytatów, utrudniającą ich odszukanie, pomijanie słowotwórczej budowy wyrazu i brak bibliografii. Opiniodawcy docenili jednak bogactwo omówionego materiału, krytycyzm w stosunku do cudzych etymologii, pomysłowe hipotezy, przywiązywanie wagi do chronologii i zmian zachodzących w czasie oraz możliwych błędów w odczytywaniu wyrazów z zabytków; podkreślano wartość informacji onomastycznych. >link<

    Słownik należy do dzieł naznaczonych osobowością autorów [2].

     

    [2] Por. K. Moszyński, Pierwszy zeszyt Słownika etymologicznego języka polskiego Fr. Sławskiego wobec Słownika etymologicznego języka polskiego A. Brücknera, „Lud” XLI, 1954, cz. 1, Wrocław, s. 1020–1023 i M. Jakubowicz, Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 47.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ► W artykułach hasłowych autor propaguje trzy swoje innowacje w zakresie „kanonicznych” reguł rozwoju niektórych fonemów starosłowiańskich: 1. monoftongizacja przedsłowiańskich dyftongów zawierających samogłoskę długą dała inne skutki niż monoftongizacja dyftongów zawierających samogłoskę krótką; 2. geneza słowiańskiego spirantu tylnojęzykowego była wieloraka i uwarunkowana inaczej, niż dotąd powszechnie zakładano; 3. przedsłowiańskie palatalne -ќ-, -ģ- nie w każdej pozycji dały spiranty -s-, -z, w niektórych pozycjach dały welarne -k-, -g- (niezasadnie więc upatrywano w starosłowiańskim licznych zapożyczeń z języków kentumowych). Dzieli formy słów na: 1. historyczne autentyczne (poświadczone zapisami w użyciu apelatywnym albo onomastycznym), 2. historyczne hipotetyczne (niepoświadczone zapisami), 3. prehistoryczne autentyczne (oznaczane krzyżykiem jako niezapisane, ale wynikające koniecznie z zapisanych historycznych jako ich obligatoryjne poprzedniki, tak np. †korva wynika z zestawu: pol. krowa, cz. kráva, ros. koróva), 4. prehistoryczne hipotetyczne, czyli rekonstrukty, oznaczane asteryskiem, form przedsłowiańskich.

    ► W przeciwieństwie do słownika Brücknera, objaśniającego wiele nazw własnych, ESJP nie uwzględnia ich jako takich. Cytuje natomiast onomastyczne użycia wyrazów pospolitych, jeżeli zostały poświadczone zapisami znacznie wcześniej niż ich użycia apelatywne.

    ► W słowniku wprowadzono wyrażenia oceniające stopień prawdopodobieństwa hipotezy etymologicznej: chyba, zapewne, może i podobno (zob. Wstęp autorski, s. XXI).
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • W przykładowym artykule hasłowym broda znalazła się informacja o pierwszym poświadczeniu wyrazu w zabytku staropolskim – Bulli gnieźnieńskiej (1136) – jako nazwy osobowej. Autor zrekonstruował słowo do postaci sprzed metatezy (*borda) i podał jego znaczenie. Po informacji, że wyraz jest ogólnosłowiański, przywołał jego odpowiedniki w innych językach indoeuropejskich: łotewskim, łacińskim i gockim (wraz z informacją o rodzaju gramatycznym), staro-wysoko-niemieckim, holenderskim, angielskim, walijskim, a także innych, w których występują wyrazy kontynuujące ten sam praindoeuropejski rdzeń. Następnie podał rekonstruowaną postać praindoeuropejską i czasownik podstawowy omawianego słowa, hipotezę poparł tym, że istnieje czasownik sanskrycki br̥hati o znaczeniu ‘oddzielać, odrywać’. Artykuł hasłowy kończy się konstatacją, że wyraz ten „wymaga dalszych studiów”. W odrębnych artykułach hasłowych zostały omówione wyrazy pokrewne brody: brodacz i brodawka.
  • INNE

    ► Autor chciał, by słownik miał w tytule słowo podręczny (por. Wstęp autorski, s. VII) – usunęło je wydawnictwo, kierując się pokaźną wielkością książki. Duża liczba wyrazów zapożyczonych objaśnionych w ESJP może wynikać z wcześniejszej pracy autora nad Słownikiem wyrazów obcych (PWN, 1995).

    ► Wysunięcie słowa etymologiczny na czoło tytułu miało w intencji autora sugerować, że przywiązuje on większą wagę do dociekań etymologicznych niż autorzy innych słowników tego typu, a sama jego książka nie należy do słowników sensu obvio, nie nadaje się do czytania wyrywkowego.

    ► ESJP był planowany jako publikacja dwutomowa, później trzy-, a nawet czterotomowa [3]. Autor przekazał wydawnictwu hasła do litery S włącznie, lecz wobec braku perspektyw ukończenia dzieła haseł na litery R i S nie wydano.

     

    [3] A. Bańkowski, Komentarz konieczny do tekstu M. Jakubowicz pt. Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia („Poradnik Językowy”, nr 7, 2010, s. 38–49), „Poradnik Językowy” 2011, nr 5, s. 95.
  • CIEKAWOSTKI

    ► Godna uwagi, jako wyraz stosunku autora do jego dzieła, jest zamykająca wstęp krótka Autorecenzja słownika krytyczna (s. XLVIII). W jej pierwszym zdaniu autor podsumowuje: „Słownik ten został z rozmysłu opracowany taką metodą, żeby – w kraju chwalebnych anarchistów, którzy zwykli bywać drożdżami w każdym cieście cudzoziemskim i zakalcem w ciastach krajowych – nie spodobał się nikomu w swojej «sensacyjnej» całości, tylko niektórym podobając się w takich a takich, a niektórym w innych szczegółach”.
  • WYDANIA

    A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, PWN, Warszawa 2000. T. 1. A–K, t. 2. L–P.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Nie istnieje.
  • LITERATURA

    ► Dyskusja o słowniku na posiedzeniu Rady Języka Polskiego 15 maja 2001 r.

    Na stronie internetowej RJP opublikowano głosy niektórych dyskutantów: prof. Jadwigi Puzyniny, prof. Bogusława Krei, prof. Mariana Kucały oraz red. Jacka Bocheńskiego i red. Andrzeja Ibisa-Wróblewskiego. Zamieszczono także późniejszą opinię prof. Marii Wojtyły-Świerzowskiej i dwa listy do RJP: prof. Zygmunta Saloniego i Wydawnictwa Naukowego PWN. >link<

    ► Inne prace

    Bańkowski A., Komentarz konieczny do tekstu M. Jakubowicz pt. Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia („Poradnik Językowy”, nr 7, 2010, s. 38–49), „Poradnik Językowy” 2011, nr 5, s. 94–99.

    Boryś W., Stan i potrzeby badań etymologicznych w Polsce, „Rocznik Slawistyczny” LIX, 2010, s. 9–28.

    Iwanowski M. A., Refleksje nad słownikami etymologicznymi języka polskiego: ze szczególnym uwzględnieniem dzieła Andrzeja Bańkowskiego, Bell Studio, Warszawa 2012.

    Iwanowski M. A., Русизмы в Этимологическом словаре польского языка Анджея Баньковского, Instytut Rusycystyki UŁ, Łódź 2011.

    Jakubowicz M., Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 38–49. >link<

    Mańczak W., Nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją w słowniku Bańkowskiego, „Prace Językoznawcze Uniwersytetu Śląskiego” 26, 2001, s. 153–158.

    Mańczak W.,  Nieregularny rozwój fonetyczny spowodowany frekwencją w II tomie słownika Bańkowskiego, „Slavia Occidentalis” 59, 2002, s. 1–5.

    Moszyński K., Pierwszy zeszyt Słownika etymologicznego języka polskiego Fr. Sławskiego wobec Słownika etymologicznego języka polskiego A. Brücknera, „Lud” XLI, 1954, cz. 1, Wrocław, s. 1020–1023.

    Walczak B., Etymologia a leksykografia (doba nowopolska), „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 421–437.

    Wawrzyńczyk J., Komentarze datacyjne do Andrzeja Bankowskiego Etymologicznego słownika języka polskiego, „Linguistica Copernicana”, 2011, nr 6, s. 295-312.

    Wojtyła-Świerzowska M., A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, „Język Polski” 2002, nr 5, s. 354–359. >link<
  •   Opracowanie: dr Agnieszka Ewa Piotrowska, dr Magdalena Majdak, dr hab. prof. nadzw. Mirosław Bańko
  •   Konsultacja: dr hab. prof. nadzw. Andrzej Bańkowski