Słownik języka polskiego, Warszawa 1978–1981

red. Mieczysław Szymczak

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    Około 73 000 haseł [1]. Wydawnictwo na okładkach podawało liczbę 80 000.

     

    [1] Hasła policzono dokładnie w trakcie prac nad wersją elektroniczną słownika, już po uzupełnieniu go suplementem. Policzono także związki frazeologiczne (ponad 12 000), terminy dwuwyrazowe (ponad 13 000), przysłowia (ponad 1000), znaczenia (ponad 105 000) i przykłady (ponad 130 000).
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny.
  • TWÓRCY

    Redaktor naukowy, Mieczysław Szymczak (1927–1985), był profesorem zwyczajnym w Uniwersytecie Warszawskim, kierownikiem Katedry Języka Polskiego (po Witoldzie Doroszewskim), następnie dyrektorem Instytutu Języka Polskiego UW, pełnił także szereg innych funkcji naukowych, m.in. kierował Zakładem Językoznawstwa PAN i przewodniczył Komitetowi Językoznawstwa PAN. Zajmował się dialektologią, terminologią, leksykografią i kulturą języka. Opublikował m.in. monografię nazw pokrewieństwa i powinowactwa w polszczyźnie, opis gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim (miejsca swojego urodzenia) i 8-tomowy słownik tejże gwary. Był także redaktorem naukowym dwóch wysokonakładowych słowników: Słownika ortograficznego języka polskiego wraz z zasadami pisowni i interpunkcji (1975), wznawianego do połowy lat 90., i 3-tomowego Słownika języka polskiego (1978–1981), który wznawiano do początku pierwszej dekady XXI wieku. Oba zostały zaktualizowane na początku lat 90., każdy z nich osiągnął łączną sprzedaż ponad miliona egzemplarzy.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik języka polskiego (dalej SJPSzym) – jak wynika z przedmowy do pierwszego wydania – został zaplanowany jako popularna publikacja referencyjna średnich rozmiarów. W ofercie PWN miał zająć miejsce między 11-tomowym Słownikiem języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego a Małym słownikiem języka polskiego pod red. S. Skorupki, H. Auderskiej i Z. Łempickiej (1968). Oparty na słowniku Doroszewskiego, został uzupełniony o nowe wyrazy z nowej kartoteki cytatów PWN, starsze wyrazy i znaczenia pominięto, oryginalne przykłady zastąpiono krótszymi, preparowanymi w celu ukazania łączliwości składniowej i leksykalnej słów, uproszczono także strukturę niektórych haseł, zwłaszcza bardzo długich w słowniku Doroszewskiego artykułów opisujących wyrazy funkcyjne. W warunkach chronicznego niedoboru różnych towarów w PRL już pierwsze wydanie SJPSzym, nb. dostępne tylko w subskrypcji, rozeszło się w nakładzie 303 000 egzemplarzy.

    Nowy słownik nie został życzliwie przyjęty przez recenzentów. Krytykowano m.in. jego założenia metodologiczne, dobór haseł (nadmiar terminów, a niedobór wyrazów potocznych), nadmierny encyklopedyzm definicji i zbyt silnie pojęty normatywizm. Z perspektywy czasu widać, że krytyka ta w dużej mierze wynikała z niezaakceptowania (lub może niezrozumienia) założeń SJPSzym jako książki przeznaczonej do masowego użytku, która powinna przede wszystkim spełniać oczekiwania przeciętnego odbiorcy, a dopiero w drugiej kolejności – jeśli to możliwe – językoznawcy.

    W 1992 r. ukazał się niewielki suplement, obejmujący około 4000 haseł, przede wszystkim wyrazów nowych, ale także innych, wcześniej świadomie pominiętych (przywrócono liczne wyrazy potoczne, pospolite, nawet wulgarne, a także niektóre przestarzałe i gwarowe). Tom suplementowy, opracowany przy konsultacji Zygmunta Saloniego, odchodził więc od koncepcji zasadniczej części słownika. Przy swojej skromnej objętości wywołał spore zainteresowanie językoznawców; mimo uwag krytycznych spotkał się z ogólnie pozytywną oceną.

    W 1992 r. ukazało się też nowe wydanie SJPSzym, anonsowane przez wydawnictwo jako pierwsze przygotowane bez nacisku cenzury. Odideologizowano definicje (np. rewolucja nie była już objaśniana jako „najwyższa forma walki klas”, a słowu policja nie towarzyszył komentarz: „w krajach kapitalistycznych i w Polsce międzywojennej”), innych zmian jednak w zasadzie nie wprowadzono. Tomom zasadniczym towarzyszył suplement, scalony z nimi dopiero w wydaniu z 1995 r.

    Wznawiany w okresie ćwierćwiecza, stał się SJPSzym najbardziej znanym i najpowszechniej używanym słownikiem polszczyzny powojennej. Świadczą o tym wielkości nakładów, badania ankietowe dotyczące używania słowników, liczba odsłon jego wersji internetowej (ok. 200 000 miesięcznie, przy czym nie były to wizyty przypadkowe, skoro średnio kończyły się otwarciem kilkunastu stron), a także np. liczba przytoczeń w orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ► SJPSzym był pierwszym powojennym słownikiem większych rozmiarów przeznaczonym dla masowego odbiorcy. Niektóre jego cechy krytykowane przez recenzentów, m.in. nasycenie terminami specjalistycznymi i silny encyklopedyzm w definiowaniu, nie przeszkadzały przeciętnym użytkownikom, nawykłym do korzystania ze słownika jak z encyklopedii i szukającym w słownikach najdziwniejszych wyrazów (choćby do krzyżówek).

    ► Na tle tradycji leksykograficznej SJPSzym wyróżnia się nowym rozumieniem słownictwa polskiego. Obejmuje ono tu nie tylko wyrazy rodzime i obce dobrze przyswojone, ale też stosunkowo nowe zapożyczenia, które dawniej rejestrowano tylko w słownikach wyrazów obcych. Nie pomniejsza oryginalności tej koncepcji fakt, że tak samo szerokie rozumienie słownictwa polskiego wdrożono wcześniej w słowniku ortograficznym PWN z 1975 r.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuły hasłowe zaczynają się od wyrażenia hasłowego, które podano pogrubioną czcionką (w przykładowym haśle: broda). Wyjątkowo przed wyrażeniem hasłowym może wystąpić numer homonimu (np. I bal i II bal). Pary aspektowe czasowników różniących się przyrostkiem łączono w tzw. hasła podwójne (np. bujać – bujnąć).

     Następnym elementem artykułu hasłowego jest zapis wymowy, jeśli ta mogłaby sprawiać kłopot Polakom, kolejnym zaś informacja gramatyczna (przede wszystkim fleksyjna), podana kursywą (w przykładowym haśle: oznaczenie rodzaju gramatycznego ż, grupy deklinacyjnej IV i wybrane formy fleksyjne). Informację gramatyczną opracowano na podstawie koncepcji Jana Tokarskiego, wdrożonej m.in. w Słowniku języka polskiego pod red. Doroszewskiego. Uproszczono ją jednak ze względu na masowego odbiorcę, co niestety doprowadziło do zubożenia informacji (nieoczekiwanie, gdyż form fleksyjnych podano w SJPSzym więcej) i do wypaczenia oryginalnego pomysłu.

    Zasadnicza część hasła to opis kolejnych znaczeń, opatrzonych numerami i podzielonych na akapity. W przykładowym haśle wyodrębniono trzy znaczenia, a więc i trzy definicje, przy czym dwie pierwsze zilustrowano przykładami użycia wyrazu. Inaczej niż w słowniku pod red. Doroszewskiego przykłady nie są cytowane z literatury, lecz preparowane na podstawie cytatów. Ponieważ żadne z wyodrębnionych znaczeń rzeczownika broda nie jest ograniczone pod względem stylistycznym, chronologicznym, terytorialnym, środowiskowym, zawodowym itp., nie podano przy nich kwalifikatorów.

    Związki frazeologiczne w SJPSzym starano się przyporządkować do znaczeń tych wyrazów, które stanowią ich motywację. Ponieważ często jednoznaczny wybór jest trudny, nierzadko ten sam związek wyrazowy objaśniany jest w słowniku kilkakrotnie, i to na różne sposoby (np. pluć sobie w brodę jest i w haśle broda, i w haśle pluć).

    Ostatnim elementem wielu haseł jest wskazanie języka, z którego wyraz został zapożyczony. Nie dotyczy to starych, dobrze przyswojonych zapożyczeń ani wyrazów pochodzenia prasłowiańskiego, dlatego w haśle broda (w prasłowiańskim *borda) nie wskazano etymologii.

    Ogólnie biorąc, pod względem budowy artykułów hasłowych ani budowy definicji SJPSzym nie różni się istotnie od słownika pod red. Doroszewskiego. W obydwu widoczna jest w szczególności tendencja do definiowania wyrazów ze stanowiska nauki, stąd np. definicja wody w obu słownikach zaczyna się od słów: „tlenek wodoru, ciecz bezbarwna, bez zapachu i smaku”.
  • INNE

    W latach 1995–2005 toczył się proces z powództwa PWN przeciwko Annie i Mieczysławowi Kurpiszom, właścicielom poznańskiego wydawnictwa, które opublikowało Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. Haliny Zgółkowej. Orzeczono w nim naruszenie majątkowych praw autorskich PWN w sześciu pierwszych tomach PSWP (Wyrok Sądu Najwyższego z 15.11.2002, sygn. akt II CKN 1289/00). W internecie można było napotkać też nielegalne kopie elektronicznej wersji SJPSzym: po interwencji wydawnictwa u właściciela serwera słownik znikał, po czym pojawiał się w innym miejscu.
  • CIEKAWOSTKI

    Lista haseł suplementu SJPSzym obejmuje zarówno wyrazy nowe, jak i stare, poprzednio przeoczone lub świadomie pominięte. Z aborcją sąsiaduje tu gwarowe abo, modny wówczas consensus dzieli stronę z wulgarnym słowem na ch, wśród haseł na literę Ł jest i łagier, wcześniej politycznie niepożądany, i przymiotnik łapówkarski, który w nadchodzących czasach miał wielokrotnie udowodnić swoją przydatność. W ulotkach, które wydawnictwo przygotowało dla dziennikarzy zaproszonych na promocję nowego wydania słownika, można było przeczytać m.in.: „W tomie suplementowym współczesna polska rzeczywistość przegląda się jak w zwierciadle”.
  • WYDANIA

    1. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978–1981.

    2. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1–3 i suplement, wydanie siódme, zmienione i poprawione, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.

    3. Słownik języka polskiego PWN, red. M. Szymczak, t. 1–3, wydanie pierwsze scalone, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

    Ponieważ wydania od drugiego do szóstego nie różnią się wyraźnie od wydania pierwszego, w powyższym wykazie je pominięto.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    SJPSzym był jednym z dwóch składników Komputerowego słownika języka polskiego – pierwszego poważnego słownika elektronicznego polszczyzny, tak ze względu na obszerność zawartego w nim materiału leksykalnego, jak i ze względu na zastosowane rozwiązania programistyczne (drugim składnikiem był Słownik wyrazów obcych PWN z 1995 r.). Komputerowy słownik przygotowano we współpracy z firmą Litterae i opublikowano w 1996 r. na dysku CD. Haseł słowników źródłowych nie scalono, ale umożliwiono wybieranie ich albo ze wspólnej listy, albo z każdej z osobna. Program był chwalony i nagradzany, w 1998 r. ukazało się jego drugie wydanie o rozszerzonych możliwościach użytkowych. Później jednak PWN zrezygnował z jego dystrybucji i oferował odtąd wersję tańszą i mniej funkcjonalną, dołączaną bezpłatnie do różnych słowników bądź sprzedawaną – oddzielnie lub w pakietach z innymi słownikami na tej samej płycie CD.

    Tę tańszą wersję udostępniono w 2001 r. bezpłatnie w witrynie internetowej PWN. Internauci korzystali z niej do 2006 r., kiedy to zastąpiono ją elektroniczną wersją Słownika 100 tysięcy potrzebnych słów pod red. Jerzego Bralczyka – bogatszą w hasła, ale znacznie uboższą w informację przyhasłową.

    Po raz ostatni elektroniczna wersja SJPSzym pojawiła się na trzech dyskach CD z trzema numerami „Gazety Wyborczej” pod koniec 2004 r. Wydawnictwo dysponowało już wtedy Uniwersalnym słownikiem języka polskiego, który zajął miejsce SJPSzym.
  • LITERATURA

    ► Artykuły

    Bańko M., Habent sua fata libelli.O „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Mieczysława Szymczaka. „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 17–30. >link<

    Długosz-Kurczabowa K., Dubisz S., „Szacunek dla słowa” — prace językoznawcze profesora Mieczysława Szymczaka, [w:] Słowo – myśl – działanie. Towarzystwo Kultury Języka i jego prezesi, red. W. Decyk-Zięba, J. Porayski-Pomsta, Elipsa, Warszawa 2004, s. 47–66.

    Gruszczyński W., Laus-Mączyńska K., Rogowska M., Saloni Z., Szpakowicz S., Świdziński M., Stopień dokładności opisu słownikowego jako problem językoznawczy, [w:] Studia gramatyczne IX, Ossolineum, Wrocław 1990, s. 135–173. [Preprint w: Dwa studia z polskiej leksykografii współczesnej, red. Z. Saloni, Filia UW w Białymstoku, Białystok 1981].

    Markowski A., Prace Profesora Mieczysława Szymczaka z zakresu leksykologii i leksykografii, „Poradnik Językowy” 1986, nr 8, s. 530–535.

    Mosiołek K., Kilka uwag na temat trzytomowego „Słownika języka polskiego”, „Poradnik Językowy” 1989, nr 8, s. 543–550.

    Szymczak M., O „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Stanisława Skorupki i Haliny Auderskiej, Warszawa 1958–1969, [w:] Opuscula Polono-Slavica, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 377–382.

    ► Recenzje

    Gladney F. Y., The New Polish Dictionary, „Journal of the Dictionary Society of North America” 1982, nr 4, s. 169–200.

    Kucała M., Słownik języka polskiego, „Język Polski” LXIV, 1984, nr 3, s. 203–208. >link<

    Rechtsiegel E., Słownik języka polskiego, „Deusche Literaturzeitung”, 1979, nr 9, s. 554–557.

    Rechtsiegel E., Słownik języka polskiego, „Deusche Literaturzeitung”, 1983, nr 10, s. 868–869.

    Saloni Z., Nowy słownik, „Polityka” 1981, nr 12, s. 11.

    Skorupka S., Słownik języka polskiego PWN, „Poradnik Językowy” 1983, nr 9, s. 622–626.

    ► Wspomnienia

    Basara J., Profesor doktor Mieczysław Szymczak (5 X 1927 – 30 IX 1985), „Poradnik Językowy” 1986, nr 1, s. 1–3.

    Dubisz S., Profesor Mieczysław – nauczyciel i opiekun naukowy, „Prace Filologiczne” XXXVI, 1991, s. 37–41.

    Dubisz S., Wspomnienie o profesorze Mieczysławie Szymczaku, „Poradnik Językowy” 1986, nr 1, s. 4–14.

    Kupiszewski W., Profesor doktor Mieczysław Szymczak (5 X 1927 – 30 IX 1985), „Prace Filologiczne” XXXVI, 1991, s. 5–10.

    Szkiłądź H., Redakcja Słowników Języka Polskiego, [w:] Alfabet PWN. Ludzie, książki, lata, wspomnienia, PWN, Warszawa 1997, s. 326–336.

    ► O suplemencie SJPSzym

    Bańko M., W sprawie Dwóch suplementów, „Język Polski” LXXV, 1995, nr 1, s. 78–80. >link<

    Lubaś W., Dwa suplementy, „Język Polski” LXXIV, 1994, nr 2, s. 119–123. >link<

    Majkowska G., Frazeologia w Suplemencie do Słownika języka polskiego PWN, [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Handke, H. Dalewska-Greń, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994, s. 389–396.

    Puzynina J., Refleksje dotyczące Suplementu do Słownika języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka, [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Handke, H. Dalewska-Greń, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa, 1994, s. 381–387.

    Saloni Z., O moralności w leksykografii (na marginesie recenzji W. Lubasia), „Język Polski” LXXV, 1995, nr 1, s. 76–78. >link<

    Satkiewicz H., O doborze haseł w Suplemencie do Słownika języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka, [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Handke, H. Dalewska-Greń, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994, s. 375–379.

    Sękowska E., Wyrazy obce w Suplemencie do Słownika języka polskiego PWN (głos w dyskusji), [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku. Zbiór studiów, red. K. Handke, H. Dalewska-Greń, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994, s. 397–400.

    Zaśko-Zielińska M., Słownik języka polskiego. Suplement, „Poradnik Językowy” 1994, nr 7, s. 58–61.

    ► O edycji komputerowej

    Tomczak K., O wyższości słownika komputerowego nad tradycyjnym (Komputerowy słownik języka polskiego PWN), „Poradnik Językowy” 1997, nr 7, s. 59–64.

    Żmigrodzki P., Komputerowy słownik języka polskiego, „Język Polski” 1997, nr 2–3, s. 207–210. >link<
  •   Opracowanie: dr hab., prof. nadzw. Mirosław Bańko
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Zygmunt Saloni