Słownik prasłowiański, Wrocław 1974–2001

red. Franciszek Sławski

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik prasłowiański, red. F. Sławski, t. 1–8, Ossolineum, Wrocław 1974–2001.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    W opisie zastosowano język polski; materiał dowodowy podany jest we wszystkich językach słowiańskich, natomiast wyrazy hasłowe w rekonstruowanym języku prasłowiańskim. Prócz tego, w komentarzach etymologicznych, podawane są przykłady z języków niesłowiańskich oraz rekonstruowane formy praindoeuropejskie.
  • LICZBA HASEŁ

    Litery A i B (tom 1, 1974) liczą prawie 900 haseł, w tomie pierwszym podano informację, że zawartość tomu stanowi 1/10 – 1/12 całości, zatem należałoby przewidywać, że całość obejmie 9000 – 11 000 haseł. Dokładna liczba opracowanych haseł nie jest znana, ponieważ brakuje wykazu leksemów z tomów już wydanych.

    Dotychczas ukazały się: tom 1 (1974) A – B, tom 2 (1976) C – DAVЬNOTA, tom 3 (1979) DAVЬNЪ – DOBЬRATI, tom 4 (1981) DOB’ESTЬ – DRUŽЬSTVO, tom 5 (1984) DRЪGATI – DЬRAVЪ, tom 6 (1991) E – Ę – Ě, tom 7 (1995) GA – GOBЬDZЬ, tom 8 (2001) GODA – GYŽA.
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny; hasła uporządkowano zgodnie z pisownią rekonstruowanych form prasłowiańskich.
  • TWÓRCY

    Pomysłodawcą opracowania Słownika prasłowiańskiego był Tadeusz Lehr-Spławiński (1891–1965). Słownik powstaje w Zespole Zakładu Słowianoznawstwa PAN (tom 1 i 2), od 1979 r. (tomy 3–6) przemianowanym na Zespół Instytutu Słowianoznawstwa PAN, a od 1995 r. (tomy 7 i 8) na Zespół Instytutu Slawistyki PAN. Redaktorem wszystkich wydanych dotąd tomów był Franciszek Sławski, od początku związany z przedsięwzięciem. Skład zespołu ulegał zmianom, zob. rubrykę Wydania. Poza stałymi członkami zespołu znaczną liczbę haseł do pierwszych tomów opracowali późniejsi wybitni językoznawcy: Zbigniew Gołąb, Roman Laskowski i Kazimierz Polański.

    Redaktor naukowy Słownika – Franciszek Sławski (1916–2001) – był również autorem słownika etymologicznego języka polskiego, cieszącego się uznaniem badaczy ze względu na jego wiarygodność oraz solidne podstawy naukowe (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1–5 (A – Łżywy), Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 1952–1982).
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik prasłowiański to jedyne tego typu przedsięwzięcie powstałe na gruncie polskim, a także pod wieloma względami novum w skali europejskiej. Koncentruje się bowiem na leksyce prasłowiańskiej rekonstruowanej na podstawie zabytków piśmiennictwa w językach słowiańskich (w tym zwłaszcza języka staro-cerkiewno-słowiańskiego) oraz współczesnych języków, ze szczególnym uwzględnieniem dialektów słowiańskich. Jako dodatkowe źródła wiedzy zostały potraktowane zapożyczenia słowiańskie w językach sąsiednich, a także materiał onomastyczny. Publikację można określić jako słownik etymologiczny, ponieważ duża część objaśnień skupia się wokół kwestii pochodzenia poszczególnych wyrazów.

    Przez wiele dziesięcioleci brakowało opracowania poświęconego etymologii ogólnosłowiańskiej. Podstawą wiedzy na ten temat był słownik F. Miklosicha (Etymologisches Wörterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886) oraz E. Bernekera (Slavisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1908–1913 – ukazał się jednak tylko do wyrazu morъ), które trudno uznać za aktualne oraz zgodne z obecnym stanem wiedzy.

    Celem redaktorów Słownika było zrekonstruowanie prasłowiańskiego zasobu leksykalnego z okresu poprzedzającego najstarsze dane historyczne, czyli z VII–VIII wieku n.e., ponieważ wtedy ukształtował się ostatecznie wokalizm oraz konsonantyzm słowiańskiego prajęzyka.

    Jako formę hasłową traktuje się rekonstruowany wyraz prasłowiański, co może powodować trudności w znalezieniu hasła zgodnie z układem alfabetycznym. Każdy artykuł hasłowy obejmuje następujące elementy: 1. rekonstrukcję praformy, 2. rekonstrukcję prasłowiańskiego znaczenia, 3. materiał dowodowy, 4. pochodzenie wyrazu, analizę morfologiczną formy, ewentualne odpowiedniki indoeuropejskie, 5. podstawową literaturę. W omawianym dziele przyjęto klarowne zasady opracowania artykułów hasłowych, uwzględniające również podawanie źródeł.

    Słownik prasłowiański jest opracowaniem cenionym przez badaczy języków słowiańskich. Niestety do tej pory nie ukazał się w całości – do 2001 r. wyszło drukiem osiem tomów.

    Prace nad Słownikiem stanęły pod znakiem zapytania po śmierci redaktora Franciszka Sławskiego. Należy mieć nadzieję, że będą one kontynuowane.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ►W Słowniku prasłowiańskim wyodrębnione zostały z jednej strony trzy warstwy chronologiczne omawianego słownictwa: słownictwo indoeuropejskie, bałtosłowiańskie oraz prasłowiańskie. Z drugiej strony wydzielone zostały – ze względu na pochodzenie – także dwie warstwy w obrębie materiału leksykalnego, obejmującego formacje żywe i produktywne w okresie prasłowiańskim: słownictwo o potwierdzonej genezie prasłowiańskiej oraz słownictwo, którego pochodzenie prasłowiańskie można zakwestionować.

    ►Istotnym elementem opracowania haseł jest szerokie uwzględnienie dialektyzmów.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuły hasłowe w Słowniku prasłowiańskim są różnej długości, niektóre stanowią odesłania do innych form. Wyraz hasłowy jest wysunięty, pogrubiony, rozpoczyna się małą literą. Podawany jest w rekonstruowanej postaci prasłowiańskiej, niekiedy z zaznaczonym akcentem (np. bord|a).

    Każdy artykuł hasłowy rozpoczyna się od wysunięcia z lewej strony akapitu, kolejne artykuły oddzielone są spacjami oraz wyraźnie wewnętrznie posegmentowane, co sprawia, że słownik jest czytelny. Po wyrazie hasłowym następują przykłady form gramatycznych, które mogą sprawiać trudności (bord|y, acc. b|ordą), oraz podane jest podstawowe znaczenie w języku polskim i łacińskim: ‘zarost na dolnej części twarzy, barba; część twarzy poniżej dolnej wargi, mentum’; w wypadku hasła bord|a podano dodatkowo definicję użycia przenośnego, zasygnalizowanego kwalifikatorem przen. o ‘różnych przypominających czymś brodę przedmiotach i roślinach’.

    Następne fragmenty artykułu hasłowego poświęcone są odrębnym zagadnieniom. W kolejnych akapitach hasła bord|a przedstawiona została historia wyrazu oraz jego znaczeń w poszczególnych grupach języków słowiańskich. W każdym z nich ukazano w zarysie historię rozwoju znaczeniowego oraz formalnego omawianego wyrazu.

    W pierwszej kolejności scharakteryzowano dzieje wyrazu w językach zachodniosłowiańskich. Na początku podano odpowiednik wyrazu w języku polskim: broda, wraz ze znaczeniem i informacją, od kiedy takie znaczenie funkcjonuje – ‘barba’ od XIV w., oraz ‘mentum’ od XV w. Następnie zaprezentowane zostały szczegółowe znaczenia, które wyewoluowały od znaczenia przenośnego („o różnych przedmiotach podobnych”), wraz z informacją o chronologii, w tym wypadku: ‘pęk dłuższej sierści lub piór na podgardlu, pod pyskiem (u zwierząt, ptaków)’ od XVI w., w stpol. i XVI w. też: ‘zarost na ciele w dolnej części brzucha; grzebień podszyjny u kury; dziób statku’. W dalszej kolejności podane zostały różne liczne znaczenia spotykane w dialektach oraz nazwy roślin, gdzie słowo broda występuje w zestawieniu, np. kozia broda. Dalej ukazano dzieje słowa w różnych językach zachodniosłowiańskich (na północy Kaszub, w językach: połabskim, dolnołużyckim, górnołużyckim, czeskim oraz staroczeskim, słowackim), gdzie również m.in. nawiązuje się do przytoczonego zestawienia.

    Następny akapit poświęcony jest językom i dialektom południowosłowiańskim. Rozpoczyna go informacja o znaczeniach w języku słoweńskim: bráda ‘barba; mentum’, ‘zwisająca skóra na szyi zwierzęcia; włosy na kaczanie kukurydzy’, ‘najszersza część kosy’. Dalej omówiona została historia wyrazu w językach serbsko-chorwackim, staro-cerkiewno-słowiańskim, bułgarskim, macedońskim oraz w dialektach. Wśród wyjaśnień pojawia się także odpowiednik zestawienia terminologicznego kozia broda. W kilku wypadkach, zapewne tam, gdzie było to możliwe do ustalenia, podana została również chronologia.

    Część artykułu hasłowego poświęconą językom wschodniosłowiańskim rozpoczyna staroruska forma борода ‘barba; zarost na policzkach; mentum’, dalej przedstawiono dzieje wyrazu w językach rosyjskim, białoruskim i ukraińskim, z uwzględnieniem znaczeń dialektalnych oraz dawnych.

    W akapicie zamykającym artykuł hasłowy jest mowa o praindoeuropejskiej etymologii słowa broda: bhar-dhā ‘zarost na dolnej części twarzy’ oraz o jego odpowiednikach w językach indoeuropejskich, np. łotewskim, staro-wysoko-niemieckim i łacińskim. Znajduje się tu również informacja podsumowująca rozwój znaczeniowy wyrazu, a mianowicie: „Rozwój znaczenia szedł w dwu podstawowych kierunkach: 1. (przez metonimię) ‘dolna część twarzy, pierwotnie pokryta zarostem’ […], 2. coś przypominającego w jakiś sposób: a) ‘zarost na dolnej części twarzy’ [w tym miejscu pojawia się nawiązanie do zestawienia kozia broda (kozьja borda) jako nazwy roślin – przyp. E. K.], b) ‘wystającą dolną część twarzy’”.

    Przy znaczeniach podawana jest precyzyjna lokalizacja źródłowa, na końcu artykułu hasłowego znajdują się:odesłanie do źródeł leksykograficznych i innych oraz inicjały autorów artykułu.
  • INNE

    ► Prace nad Słownikiem prasłowiańskim, zainicjowane przez T. Lehra-Spławińskiego, jak wspomniano powyżej, zostały podjęte w 1954 r. W kolejnych latach rozstrzygano różne problemy i trudności związane z rekonstruowaniem słownictwa prasłowiańskiego. W 1961 r. ogłoszono zeszyt próbny, który obejmował około stu haseł reprezentujących wszystkie części mowy z wyłączeniem zaimków. Opracowywanie haseł okazało się znacznie bardziej czasochłonne niż początkowo przewidywano. Wstępnie opracowane hasła musiały zostać pogłębione zarówno pod względem ilości i jakości uwzględnionego materiału leksykalnego, jak i informacji merytorycznych, m.in. konieczne okazało się dokładniejsze przedstawienie analizy morfologicznej, rekonstrukcji pierwotnego znaczenia oraz aktualizowanie objaśnień etymologicznych.

    ► Słownik prasłowiański został wzbogacony o Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego opracowany przez Franciszka Sławskiego. Jest to łącznie kilkudziesięciostronicowe opracowanie monograficzne dotyczące tej tematyki, zamieszczone partiami w pierwszych tomach Słownika.
  • CIEKAWOSTKI

    Słownik prasłowiański stanowił podstawę opracowania Lucyny Agnieszki Jankowiak (Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, Warszawa 1997), koncentrującego się na strukturze tematycznej współczesnego słownictwa polskiego odziedziczonego z prasłowiańszczyzny. W książce tej autorka przedstawiła wnioski płynące z zestawienia materiału leksykalnego 7 tomów Słownika prasłowiańskiego ze Słownikiem języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka (Warszawa 1994). Okazało się, że w wydanych tomach Słownika prasłowiańskiego znalazło się blisko 1300 wyrazów pochodzących z języka prasłowiańskiego, funkcjonujących bez większych zmian we współczesnej polszczyźnie. Pozwoliło to na wyliczenie proporcji w odniesieniu do całego zasobu leksykalnego polszczyzny. W wyniku tej analizy okazało się, że współcześnie w polszczyźnie może występować nawet około 5000–6000 słów odziedziczonych z języka prasłowiańskiego. Wcześniejsze badania T. Lehra-Spławińskiego mówiły o około 1700 takich wyrazów. Monografia L. A. Jankowiak stanowiła punkt zwrotny w badaniach nad słownictwem prasłowiańskim, w szczególności nad tym, które funkcjonuje współcześnie w języku polskim. Pozwoliła ponadto również na inną ocenę przyrostu leksyki w okresie staropolskim. Wzrost liczby słownictwa (według omawianych badań) można więc określić jako trzykrotny, a nie dziesięciokrotny – jak dotychczas sądzono (zob. S. Dubisz, Charakterystyka słownictwa staropolskiego, [w:] Glosariusz staropolski, red. W. Decyk-Zięba, S. Dubisz, Warszawa 2008, s. XV–XVIII). Warto dodać, że podstawą publikacji była praca magisterska (!) autorki.
  • WYDANIA

    Słownik prasłowiański, red. F. Sławski, t. 1–8, Ossolineum, Wrocław 1974–2001.

    Tom 1 (1974): A – B; tom 2 (1976): C – DAVЬNOTA; tom 3 (1979): DAVЬNЪ – DOBЬRATI; tom 4 (1981): DOB’ESTЬ – DRUŽЬSTVO; tom 5 (1984): DRЪGATI – DЬRAVЪ (opracowanie tomów 1–5: Wiesław Boryś, Wacław Fedorowicz, Krystyna Herej-Szymańska, Wanda Namysłowska, Władysław Sędzik, Franciszek Sławski, Tadeusz Szymański, Maria Wojtyła-Świerzowska); tom 6 (1991): E – Ę – Ě (opracowanie: Wiesław Boryś, Krystyna Herej-Szymańska, Władysław Sędzik, Franciszek Sławski, Tadeusz Szymański, Maria Wojtyła-Świerzowska); tom 7 (1995): GA – GOBЬDZЬ; t. 8 (2001): GODA – GYŽA (opracowanie tomów 7 i 8: Wiesław Boryś, Krystyna Herej-Szymańska, Mariola Jakubowicz, Bogumił Ostrowski, Władysław Sędzik, Franciszek Sławski, Tadeusz Szymański, Maria Wojtyła- Świerzowska).
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Słownik dostępny jest dla osób uprawnionych w Repozytorium Cyfrowym Instytutów Naukowych.

    http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=6907&from=&dirids=1&tab=1&lp=2&QI=
  • LITERATURA

    Literatura dotycząca słownika jest obszerna. Poniżej podany został wybór źródeł z jednej strony współczesnych powstawaniu słownika, z drugiej strony prac nowszych.

    Boryś W., Badania Profesora Franciszka Sławskiego nad słownictwem polskim i słowiańskim, [w:] Słownictwo słowiańskie, ZNUJ, PJ, nr 95,1991, s. 9–16.

    Bednarczuk L., Etymologia profesora Sławskiego, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002, s. 29–35.

    Boryś W., Stan i potrzeby badań etymologicznych w Polsce, „Rocznik Slawistyczny” LIX, 2010, s. 9–28.

    Gołąb Z., Trzy warstwy chronologiczne w słownictwie prasłowiańskim, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN” 5/1961, s. 83–86.

    Gołąb Z., Polański K., Z badań nad słownictwem prasłowiańskim, „Slavia” XXIX, 1960, s. 525–540.

    Jakubowicz M., Dzieje Słowian w świetle rekonstruowanej leksyki, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. J. Rusek, W. Boryś, L. Bednarczuk, Kraków 2002, s. 125–131.

    Jakubowicz M., Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 38–49.

    Jankowiak L. A., Prasłowiańskie dziedzictwo leksykalne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, Warszawa 1997.

    Lehr-Spławiński T., Sławski F., Z pracowni Słownika prasłowiańskiego, „Rocznik Slawistyczny” XX, 1958–1959, s. 3–15.

    Polański K., Słowotwórstwo w Słowniku prasłowiańskim, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN” 5/1961, s. 78–83.

    Rusek J., Franciszek Sławski jako slawista, [w:] Dzieje Słowian w świetle leksyki, red. Jerzy Rusek, Wiesław Boryś, Leszek Bednarczuk, Kraków 2002, s.17-22.

    Sławski F., Nad pierwszym tomem Słownika prasłowiańskiego, „Rocznik Slawistyczny” XXXIV, 1973, s. 3–16.

    Sławski F., O Słowniku prasłowiańskim, „Język Polski” LIII, 1973, nr 2–3, s. 181–188. >link<

    Sławski F., Stan prac nad Słownikiem prasłowiańskim, „Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych PAN” 5, 1961, s. 70–78.

    Słownik prasłowiański. Zeszyt próbny, red. T. Lehr-Spławiński, F. Sławski, Kraków 1961.

    Szymański T., Język prasłowiański w ujęciu Franciszka Sławskiego, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek, W. Boryś, Warszawa 1998, s. 337–341.

    Walczak B., Etymologia a leksykografia (doba nowopolska), „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 421–437.

    Walczak B., Z zagadnień warsztatu badań etymologicznych (teoria i metodologia w najnowszych słownikach etymologicznych języka polskiego), „Studia Językoznawcze” USz, t. 7, 2008, s. 179-190.
  •   Opracowanie: dr Ewelina Kwapień
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Stanisław Dubisz, dr Mariola Jakubowicz