Słownik polszczyzny XVI wieku, Wrocław 1966–

red. Maria Renata Mayenowa, Franciszek Pepłowski

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (t. 1–34), K. Mrowcewicz, P. Potoniec (t. 35–37), K. Wilczewska, L. Woronczakowa i in. (t. 27–37), Ossolineum, Wrocław 1966–1994, IBL PAN, Warszawa 1995–.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Jeden – polski (z uzupełnieniem o odpowiedniki łacińskie z tekstów szesnastowiecznych); według niektórych interpretacji dwa – średniopolski przekładany na nowopolski.
  • LICZBA HASEŁ

    Ponad 40 000 w dotąd wydanych tomach.
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny.
  • TWÓRCY

    Redaktor naczelna, Maria Renata Mayenowa (1910–1988), była profesorem zwyczajnym, jednym z założycieli Instytutu Badań Literackich, zastępcą dyrektora IBL ds. naukowych w latach 1957–1969, pracowała także w Uniwersytecie Warszawskim.

    Zastępca redaktora naczelnego, Franciszek Pepłowski (1921–2009), od 1988 faktycznie pełnił obowiązki redaktora naczelnego. Był profesorem zwyczajnym, kierownikiem Pracowni Słownika Polszczyzny XVI wieku IBL PAN, także pracownikiem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

    Redaktorzy tomów: K. Wilczewska, L. Woronczakowa, M. Borecki, M. Karpluk, H. Górska, B. Ceglowa, A. Nath-Dokurno, A. Luto-Kamińska, A. Ćwiklińska.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik polszczyzny XVI wieku (dalej SPXVI) to naukowy słownik dokumentacyjny. Został powołany do życia w 1949 roku przez Marię Renatę Mayenową. Stanowi element wielkiego założenia leksykograficznego, stawiającego sobie za cel opis polszczyzny od jej zarania do czasów współczesnych. Wraz ze Słownikiem języka polskiego XVII i pierwszej połowy XVIII wieku miał wypełniać „lukę” między Słownikiem staropolskim a Słownikiem języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego. Notuje polskie nazwy pospolite (wyrazy obce tylko wtedy, gdy istnieją dowody przyswojenia ich przez polski system fleksyjny lub jeśli były w użyciu jako terminy specjalistyczne niemające polskich odpowiedników) i wyjątkowo nazwy własne (tylko współbrzmiące i genetycznie związane z wyrazami pospolitymi). Do ekscerpcji wyselekcjonowano kanon źródłowy złożony z 271 utworów reprezentujących różne odmiany szesnastowiecznej polszczyzny (np. język dokumentów prawnych i polemik religijnych, polszczyznę literacką, gwary regionalne i środowiskowe), a także wszystkie gatunki piśmiennicze. Materiały źródłowe to przede wszystkim druki, głównie pierwsze wydania, teksty rękopiśmienne służą jako uzupełnienie. Ekscerpcja z niektórych źródeł o większej objętości została ograniczona do 20 lub 50 procent (np. przekłady Biblii, katechizmy), większość jednak wyekscerpowano w całości. Informacje o egzemplarzu stanowiącym podstawę ekscerpcji oraz o tym, w jakiej części jego tekst został włączony do materiałów SPXVI, znajdują się w tomie pierwszym. Do haseł wprowadza się (w nawiasach kwadratowych pogrubionych) także materiały zaczerpnięte z około 400 źródeł spoza podstawowego kanonu (w tym również nowe samodzielne hasła), nie zostają one jednak uwzględnione w obliczeniach statystycznych (wykaz wszystkich źródeł kanonicznych i niekanonicznych znajduje się na wkładce załączanej do każdego tomu). Materiał ilustracyjny stanowią zaczerpnięte ze źródeł cytaty w postaci transliterowanej z zachowaniem wszystkich zapisów nietypowych i błędnych. Definicje SPXVIsą zróżnicowane w zależności od hasła: mogą być przekładem na współczesną polszczyznę (dla wyrazów znaczących), objaśnieniem encyklopedycznym (dla terminologii specjalnej lub realiów historycznych), mogą odwoływać się do budowy słowotwórczej (dla formacji pochodnych) lub funkcji składniowej (dla wyrazów funkcyjnych). Definicje polskie uzupełnia się odpowiednikami łacińskimi, zaczerpniętymi ze źródeł szesnastowiecznych – słowników (np. Jana Mączyńskiego), łacińskich wersji Biblii, statutów lub łacińskiej podstawy dla szesnastowiecznego przekładu polskiego (np. De republica emendanda A. Frycza Modrzewskiego), dodatkowo włącza się łacińskie odpowiedniki z Thesaurusa G. Knapskiego.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    Po raz pierwszy zastosowano metodę statystyczną. Dążąc do obiektywizacji opisu, charakterystykę systemu językowego oparto na porównaniu danych liczbowych. Dlatego na każdym poziomie opisu wyrazu hasłowego podano liczbę wystąpień danej formacji w obrębie materiału źródłowego. Pozwala to na wyraziste ukazanie zjawisk typowych i nietypowych, a także rozwoju języka w XVI wieku.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuł hasłowy otwiera forma hasłowa zapisana wersalikami z użyciem czcionki półgrubej – BRODA (postać wyrazu hasłowego jest ustalana na podstawie danych źródłowych, pomijane są przy jej ustalaniu i zapisie pochylenia samogłosek). Obok niej podawana jest (kursywą w nawiasie okrągłym) liczba wystąpień danego leksemu w tekstach kanonu źródłowego oraz specyfikacja gramatyczna (terminy gramatyczne oznacza się skrótami nazw łacińskich). Jeśli w źródłach pojawiają się oboczności fonetyczne w temacie leksemu, o wyborze postaci hasłowej decyduje przewaga statystyczna jednej z postaci obocznych (wśród form leksemu broda takich oboczności nie stwierdzono). Postać i liczbę wystąpień odmiennych od postaci hasłowej podaje się w artykule hasłowym w odrębnej rubryce. Dla leksemów zawierających samogłoski [a], [e], [o] obowiązkowe jest ustalenie, czy w materiale pojawiają się samogłoski jasne, czy pochylone, na podstawie tych danych formułuje się uwagę o pochyleniach. Dzięki niej wiemy, że we wszystkich użyciach mianownika liczby pojedynczej leksemu broda w źródłach występują samogłoski jasne. Wykaz form fleksyjnych, zawarty w artykule hasłowym po uwadze o pochyleniach, obejmuje tylko formy pochodzące z materiału źródłowego. W wykazie form przypadków leksemu broda brak więc celownika i wołacza liczby mnogiej, pojawia się natomiast nietypowe użycie w postaci nieodmiennej pochodzące z fragmentu łacińskojęzycznego w polskim źródle. Obligatoryjnym elementem hasła jest chronologizacja, w której uwzględnia się występowanie wyrazu hasłowego w Słowniku staropolskim, Thesaurusie G. Knapskiego oraz w Słowniku języka polskiego S. B. Lindego (ze wskazaniem okresu, z jakiego pochodzą użyte w nim przykłady). We wszystkich tych słownikach zanotowano hasło broda, a Linde zilustrował je przykładami z okresu XVI–XVIII wieku, uwaga w SPXVI brzmi więc: „Sł stp, Cn notuje, Linde XVI-XVIII w.”. Podział na znaczenia jest hierarchicznie usystematyzowany i opiera się na ustaleniach poczynionych na podstawie materiału z tekstów źródłowych. Kolejność znaczeń (numerowanych za pomocą cyfr arabskich) ustala się na podstawie hipotez etymologicznych – znaczenia pierwotne powinny poprzedzać wtórne. W ich obrębie w miarę potrzeby umieszcza się podrubryki znaczeniowe kolejnych poziomów oznaczane literami łacińskimi i greckimi – w ten sposób w obrębie 2. znaczenia leksemu broda: „zarost na dolnej części twarzy” umieszczono znaczenie na poziomie podporządkowanym b: „charakterystyczny pęk sierści, piór, podbródek u zwierząt”, a w jego obrębie na kolejnym poziomie podporządkowania znaczenie β: „grzebień podszyjny u kury”, w znacznym stopniu odbiegające od definicji znaczenia podstawowego, lecz genetycznie z nim związane. Użycia przenośne są umieszczane w nienumerowanych rubrykach znaczeniowych (oznaczanych W przen), w obrębie znaczeń stanowiących przypuszczalną podstawę utworzenia przenośni. Zestawienia w funkcji nazw specjalnych i terminów specjalistycznych znajdują się w artykule hasłowym jako oddzielne znaczenia z odpowiednim kwalifikatorem (lista kwalifikatorów stanowi część wykazu skrótów umieszczanego na wkładce do tomu). Dla nazw własnych o brzmieniu identycznym z pospolitymi rezerwuje się odrębną rubrykę znaczeniową, zajmującą w kolejności znaczeń miejsce ostatnie. W obrębie rubryk znaczeniowych każdego poziomu tworzy się na podstawie materiału źródłowego podział na grupy reprezentujące typowe struktury składniowe (kryterium porządkującym jest opis składni polskiej Z. Klemensiewicza) – szczególnie istotne w wypadku leksemów czasownikowych – i związki międzywyrazowe. Każdą wydzieloną grupę (z wyjątkiem grupy W charakterystycznych połączeniach, informującej jedynie o pojawiających się kontekstach, a nie strukturach składniowych czy utrwalonej frazeologii) ilustruje się reprezentatywnymi cytatami, które były przesłanką do jej utworzenia. Na każdym piętrze podziału zamieszcza się (zawsze kursywą w nawiasie okrągłym) informację statystyczną o liczbie wystąpień danej formy, odmianki, znaczenia, funkcji, związku itp. w obrębie wyekscerpowanego materiału źródłowego. Hasło kończy się informacją o jego związkach z innymi hasłami SPXVI: synonimami (jak podgardłek dla cytowanego znaczenia 2.b.β) i formacjami słowotwórczymi zbudowanymi na tym samym rdzeniu – brodonos, brodoszedny, brodziszcze. Pod każdym hasłem znajduje się kryptonim jego autora.
  • INNE

    ► Od tomu 24 do 35 publikacja współfinansowana przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej. Od tomu 36 współfinansowana ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

    ► Pod adresem: http://spxvi.edu.pl/korpus/teksty/ dostępne są wszystkie teksty z podstawowego kanonu źródeł Słownika.
  • CIEKAWOSTKI

    ► SPXVI posiada najliczniejszą kartotekę kartkową w dziejach polskiej leksykografii, ocenianą na około 8 milionów fiszek materiałowych. Ekscerpcja wciąż trwa – kartoteka jest na bieżąco uzupełniana o użycia i hasła spoza podstawowego kanonu tekstów.

    ► W stosunku do Słownika S. B. Lindego zasób słownictwa szesnastowiecznego został wzbogacony o około 75%.
  • WYDANIA

    Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa, F. Pepłowski (t. 1–34), K. Mrowcewicz, P. Potoniec (t. 35–37), K. Wilczewska, L. Woronczakowa i in. (t. 27–37), Ossolineum, Wrocław 1966–1994, IBL PAN, Warszawa 1995–. Pierwsze wydanie, publikowane w miarę powstawania kolejnych tomów (we Wrocławiu do 1994, od 1995 roku w Warszawie). Planowane ukończenie do roku 2035.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa

    http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=17781

    Na stronie indeksu haseł słownika sukcesywnie publikowane są pełne artykuły hasłowe. Praca ta zakończy się do 2025 r.

    http://spxvi.edu.pl/indeks/
  • LITERATURA

    Hrabec S., Historia Słownika, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1, Ossolineum, Wrocław 1966, s. V–VII.

    Hrabec S., Teoretyczne założenia „Słownika polszczyzny XVI wieku”, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 1, t. 1, Warszawa 1958, s. 233–239.

    Klemensiewicz Z., Zakres informacji składniowych w „Słowniku polszczyzny XVI wieku”, „Język Polski” 1959, nr 5, s. 327–339. >link<

    Kuraszkiewicz W., Uwagi o statystyce w Słowniku, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1, Ossolineum, Wrocław 1966, s. XIV–XXV.

    Kuraszkiewicz W., Statystyczne badanie słownictwa polskich tekstów XVI wieku, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 1, t. 1, Warszawa 1958, s. 240–257.

    Mayenowa M. R., Charakterystyka Słownika, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1, Ossolineum, Wrocław 1966, s. VIII–XIII.

    Mayenowa M. R., „Słownik polszczyzny XVI-wiecznej” z punktu widzenia potrzeb stylistyki, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 1, t. 1, Warszawa 1958, s. 258–264.

    Słownik polszczyzny XVI wieku. Uwagi i recenzje, IBL PAN, Warszawa 1957.

    Pisarkowa K., Uwagi o składni w „Słowniku polszczyzny XVI wieku”, „Język Polski” 1967, nr 3, s. 213–232. >link<

    Saloni Z., Uwagi o informacji składniowej w „Słowniku polszczyzny XVI wieku”, „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 379–388.

    Szafran, K., Analiza i formalny opis struktury „Słownika polszczyzny XVI wieku”, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.

    Wilczewska K., Zasady redakcyjne Słownika, [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku,t. 1, Ossolineum, Wrocław 1966, s. XXVI–XLII.
  •   Opracowanie: dr Patrycja Potoniec
  •   Konsultacja: dr Krystyna Wilczewska