Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, Wrocław, 1965–1973

red. Halina Koneczna, Witold Doroszewski

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. H. Koneczna, W. Doroszewski, t. 1–2, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965–1973.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    7786 haseł [1].

     

    [1] K. Siekierska, Słownictwo i typy formacji słowotwórczych w języku Pamiętników J. Ch. Paska – dane statystyczne, „Polonica” II, 1976, s. 201.
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny.
  • TWÓRCY

    Redaktorzy naczelni:

    Halina Koneczna (Halina Świderska-Koneczna) (1899–1961), językoznawca, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Pracowni Historii Języka Polskiego PAN. Autorka prac z zakresu fonetyki i dialektologii.

    Witold Doroszewski (1899–1976), językoznawca, leksykograf, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Zakładu Języka Polskiego PAN. Autor prac z zakresu fonetyki, słowotwórstwa, semantyki, leksykologii, kultury języka, redaktor Słownika języka polskiego (1958–1969).

    Zastępcy:

    Stanisław Skorupka (1906–1968), Salomea Szlifersztejnowa (1919–1994) – kierownicy Pracowni Historii Języka Polskiego PAN.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik języka Jana Chryzostoma Paska jest pierwszym leksykograficznym opracowaniem polskiego siedemnastowiecznego materiału leksykalnego, a także pierwszym ukończonym słownikiem języka autora i konkretnego tekstu. Stworzyli go członkowie Pracowni Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN, której zadaniem było opisanie słownictwa wypełniającego ramy czasowe zakreślone z jednej strony przez Słownik staropolski i Słownik polszczyzny XVI wieku, z drugiej przez Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego. Dzieło obejmuje polski materiał leksykalny (wyrazy pospolite oraz część nazw własnych) zawarty w Pamiętnikach Paska. Ze względu na brak autografu źródłem ekscerpcji stał się odpis pochodzący z połowy XVIII w. (rkps BN Pol. F, IV, 104). Przy ustalaniu postaci wyrazu hasłowego autorzy posiłkowali się także wydaniami krytycznymi „Pamiętników”, jednak ze względu na dokonywane w nich przez wydawców zarówno archaizacje, jak i modernizacje tekstu, a także z powodu domniemywanych postaci dialektalnych oraz nieustabilizowanej pisowni Paska, ostateczne decyzje dotyczące wyboru postaci hasłowej leksykografowie musieli podejmować arbitralnie.

    Przy opracowywaniu Słownika języka Jana Chryzostoma Paska jego autorzy mieli w perspektywie stworzenie słownika polszczyzny siedemnastowiecznej, stąd dbałość zarówno o warsztat leksykograficzny, jak i merytoryczną zawartość definicji.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    Korzystano z doświadczeń twórców innych słowników (m.in. języka Mickiewicza i Puszkina), jednak ze względu na ograniczony korpus będący podstawą słownika Paska zrezygnowano z niektórych zasad uznanych za słuszne, takich jak łączenie czasowników dokonanych i niedokonanych czy traktowanie niektórych czasowników zwrotnych jako podhaseł.

    Oryginalnym rozwiązaniem jest umieszczanie znaczeń w kolejności wyznaczanej przez ich frekwencję.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuł hasłowy składa się z następujących elementów: a) wyraz hasłowy zapisany pogrubionymi wersalikami, od akapitu (BRODA), b) łączna liczba wystąpień podana w nawiasie (9), c) informacja gramatyczna (rz, ż), d) numer znaczenia zapisany cyfrą arabską (1.), e) definicja w ostrokątnych cudzysłowach, w tym wypadku zakresowa („o zaroście na dolnej części twarzy”), f) podana w nawiasie liczba wystąpień w tym znaczeniu (8), g) po dwukropku wybrany materiał ilustracyjny (np. „Człowiek to był grzeczny, powazny... broda do pasa czerniusienka”) oraz h) lokalizacja cytatu (170r) i) lokalizacje cytatów nieprzytoczonych w artykule hasłowym (107r; 83r, 165v, 179v). W haśle BRODA wyodrębniono także drugie znaczenie zdefiniowane („o człowieku brodatym, brodaczu”); struktura z punktów e–h została tu powtórzona. Na zakończenie artykułu hasłowego, od nowego wiersza pojawiają się j) formy gramatyczne wynotowane z całego materiału (lp. M. broda 83r, 170 r; B. brodę 91r, 104v, 113r, 16v; N. broda 95r 179v; ~ lm. B. brody 107r).

     

    Inne możliwe elementy artykułu hasłowego:

    a) Podhasła – umieszczone w porządku alfabetycznym na końcu artykułu. Są nimi wyrazy hasłowe w funkcji innej części mowy (np. CHORY w użyciu rzeczownikowym).

    b) Homonimy – traktowane jako odrębne hasła (np. I NAPAŚĆ, II NAPAŚĆ).

    c) Związki wyrazowe o różnym stopniu łączliwości (frazeologizmy, połączenia wyrazowe, wyrażenia o charakterze terminologicznym, przysłowia). Wprowadza się je po oznaczeniu ◊ fraz., a kolejne wyodrębnia znakiem trójkąta lub, w wypadku przysłów, po oznaczeniu ◊ przysł. Następnie, tak jak przy zwykłych cytatach, podawana jest informacja o frekwencji związku oraz jego lokalizacji.

    d) Definicje znaczeń (realnoznaczeniowe, zakresowe, gramatyczne, strukturalnoznaczeniowe, strukturalne) i odcieni znaczeniowych, niekiedy pomijane w wypadku znaczenia tożsamego z dzisiejszym; informacja składniowa omawiana w hasłach spójnikowych, zaimkowych, przyimkowych, przy czasownikach modalnych i pomocniczych.

    e) Informacja etymologiczna przy wyrazach obcego pochodzenia – umieszczana w nawiasach ostrokątnych przed końcowym zestawieniem wszystkich postaci gramatycznych.

    f) Kwalifikatory – umieszczane po numerze znaczenia.

    g) Znajdujące się w nawiasach kwadratowych tłumaczenia łacińskich fragmentów cytatów lub uzupełnienia kontekstu dla cytatów, które mają formę możliwie najkrótszych zdań.

    h) Odsyłacze od postaci i) z rękopisu, ii) zmienionej w wydaniach, iii) ogólnopolskiej, iiii) zmienionej przez kopistę (corruptum), iiiii) wyrazów wątpliwych (dubium) do postaci ustalonej przez redaktorów.
  • INNE

    Słownik stał się podstawą opracowania Indeksu a tergo do Słownika języka Jana Chryzostoma Paska autorstwa Anny Pasoń i Kazimierza Żelazki (pod kierunkiem Stanisława Skorupki i Salomei Szlifersztejnowej), Wrocław 1976.
  • CIEKAWOSTKI

    ► Gdyby do słownika weszła całość materiału zawartego w Pamiętnikach, dzieło liczyłoby ok. 10 000 haseł [2].

    ► Słownik Paska zawiera słowa nienotowane przez Knapiusza i Lindego, jako pierwszy rejestruje np. takie jak: atakować, artyleryja, granat, archiwum, amnestia, gazety, gratulacja, ażeby, grono, godzić się, gust [3].

     

    [2] Ibidem.

    [3] J. Puzynina, Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, T. I – Opracowała Pracownia Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN pod red. prof. dr H. Konecznej, prof. dra W. Doroszewskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, „Poradnik Językowy” 1967, nr 2, s. 82.
  • WYDANIA

    Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, red. H. Koneczna, W. Doroszewski, t. 1–2, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1965–1973.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Nie istnieje. Materiał Słownika języka Jana Chryzostoma Paska został jednak w większości włączony do Słownika języka polskiego XVII i I poł. XVIII w. (http://www.sxvii.pl).
  • LITERATURA

    Majewska M. B., Dygitalizacja bazodanowa na przykładzie Słownika języka Jana Chryzostoma Paska, „Prace Filologiczne” LVIII, 2010, s. 263–273.

    Puzynina J., Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, T. I – Opracowała Pracownia Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN pod red. prof. dr H. Konecznej, prof. dra W. Doroszewskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków 1965, „Poradnik Językowy” 1967, nr 2, s. 81–85.

    Siekierska K., Słownictwo i typy formacji słowotwórczych w języku Pamiętników J. Ch. Paska – dane statystyczne, „Polonica” II, 1976, s. 201–214.

    Szlifersztejn S., O językowej stronie dotychczasowych wydań J. Chr. Paska, „Poradnik Językowy” 1957, nr 6, s. 268–279.
  •   Opracowanie: dr Magdalena Majdak
  •   Konsultacja: dr hab., prof. nadzw. Włodzimierz Gruszczyński