Słownik języka polskiego, Warszawa 1900–1927

red. Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    Około 280 000 haseł [1].

     

    [1] W. Doroszewski, Z zagadnień leksykografii polskiej, Warszawa 1954, s. 42. 
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny.
  • TWÓRCY

    Z racji niemal 40 lat prac nad słownikiem skład redakcji i jej współpracowników zmieniał się kilkakrotnie. Redaktorami (i zarazem autorami haseł) byli: Jan Karłowicz, Adam Antoni Kryński, Władysław Niedźwiedzki, a także, choć brak szczegółowych informacji dotyczących zakresu wykonywanych prac, Józef Peszke i Kazimierz Król.

    Jan Aleksander Ludwik Karłowicz (1836–1903) urodził się w Subortowiczach koło Wilna. Był wszechstronnym badaczem, etnografem, językoznawcą, historykiem, filozofem, muzykiem, kompozytorem, tłumaczem i leksykografem. Studiował historię, filozofię i językoznawstwo na uniwersytetach w Moskwie, Paryżu, Heidelbergu i Berlinie (tu doktoryzował się w 1866 r. w dziedzinie historii średniowiecznej), wykształcenie muzyczne pogłębiał pod okiem mistrzów w Brukseli. Organizator polskiego środowiska naukowego i kulturalnego, działacz społeczny, m.in. redaktor „Wisły”, członek kolegium „Prac Filologicznych”, autor publikacji z zakresu folklorystyki, mitologii, lingwistyki, muzyki. Do dorobku słownikarskiego Karłowicza należą Słownik gwar polskich (1900–1911), Słownik wyrazów obcego a mniej jasnego pochodzenia (1894–1905, A–M) oraz Słownik języka polskiego, którego Karłowicz był pomysłodawcą i jednym z redaktorów do swojej śmierci w 1903 r.

    Adam Antoni Kryński (1844–1932) urodził się w Łukowie na Podlasiu. Był filologiem, językoznawcą, nauczycielem i organizatorem życia naukowego. Studiował w Szkole Głównej w Warszawie, następnie w Lipsku, pod kierunkiem A. Leskiena i G. Curtiusa. W 1908 r. objął katedrę filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Lwowskim, w 1909 r. katedrę języka polskiego i stanowisko dziekana Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Autor m.in. wielokrotnie wydawanych gramatyk języka polskiego, publikacji poprawnościowych, artykułów do Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej. Członek kolegium „Prac Filologicznych”. W redakcji Słownika języka polskiego do 1908 r.

    Władysław Marcin Niedźwiedzki (1849–1930) urodził się w Warszawie. Był językoznawcą, nauczycielem, działaczem społecznym (członkiem zarządu Kuchni Tanich), lektorem. Ukończył slawistykę na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, pisał artykuły z zakresu językoznawstwa i etnografii. W pracach nad słownikiem uczestniczył od 1891 r., początkowo jako osoba porządkująca materiały i dbająca o sprawy techniczne, od 1896 r. jako członek komitetu naukowego dzieła, w końcu jako redaktor jego ostatnich tomów.

    Lista autorów obejmuje także kilkadziesiąt nazwisk najznamienitszych specjalistów z różnych dyscyplin, reprezentujących większość ośrodków naukowych dawnej Rzeczpospolitej. Wśród nich znajdują się m.in. Jan Baudouin de Courtenay, Józef Bliziński, Józef Bojasiński, Florian Czepieliński, Samuel Dickstein, Karol Drymmer, Zygmunt Fiszer, Konstanty Górski, Edmund Jankowski, Antoni Kalina, Ludwik Korotyński, Henryk Kotłubaj, Stanisław Kramsztyk, Kazimierz Król, Jan Leciejewski, Stosław Łaguna, Hieronim Łopaciński, Jan Łoś, Adam Mahrburg, Lucjan Malinowski, Leopold Méyet, Wacław Nałkowski, Jan Nitowski, Feliks Ochimowski, Józef Peszke, Antoni Semenowicz, Wacław Taczanowski, Jan Trejdosiewicz, Władysław Wiorogórski, Józef Wojno, August Wrześniowski, Władysław Wścieklica, Bronisław Znatowicz.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Zamierzeniem redaktorów było „ułożenie obszernego i dokładnego ile możności skarbca mowy naszej” [2]. Publikacja tego rodzaju była oczekiwana od dawna – nad stworzeniem słownika, który odpowiadałby współczesnym potrzebom dyskutowano od lat 70. XIX w. Prace rozpoczęto w 1889 r., z tego roku pochodzą też Wskazówki dla współpracowników. Autorzy zadbali o to, by ukazanie się dzieła poprzedziły konsultacje w środowisku przyszłych użytkowników. Wydano Arkusz próbny (1895) oraz Zapowiedź (1898), a opinie na ich temat publikowano i komentowano na łamach prasy codziennej i naukowej.

    Cel przedsięwzięcia redaktorzy precyzowali m.in. następująco: „Postanowiliśmy w słowniku naszym zgromadzić całość zasobu mowy naszej; więc nie tylko uwzględniliśmy wyrazy dawne, lecz wcieliliśmy i gwarowe, odznaczając je umieszczeniem w klamrach i tym sposobem znacznie rozszerzyliśmy ramy dzieła. [...] Staraliśmy się pomnożyć słowniki Lindego i Wileński całym zasobem opuszczonych tam, lub nowoprzybyłych wyrazów, czerpiąc ze znacznej ilości dzieł drukowanych, z dostarczonych nam przez licznych współpracowników notat rękopiśmiennych i z pamięci” [3]. Autorzy uzupełniali materiał leksykalny, wykorzystując m.in. słowniki specjalistyczne, autorów i własne, z etnograficzną pasją rejestrowali również słowa odszukiwane samodzielnie.

    Powstały słownik – zwany warszawskim (i czasem oznaczany skrótem SWar lub SW) – nosi znamiona dzieła zarówno naukowego, jak i podręcznego. Z jednej strony rejestruje ogrom leksyki (w recenzji zarzucano, że jest to „zbiór mechaniczny” [4]), z drugiej strony zawiera komentarze i kwalifikatory normatywne, ułatwiające użytkownikom orientację w posługiwaniu się polszczyzną (był to ważny element w czasach rusyfikacji i germanizacji). Z jednej strony materiał ilustracyjny poddawany jest, co charakterystyczne dla słownika naukowego, tylko nieznacznym modyfikacjom, z drugiej lokalizacja cytatów została programowo ograniczona tylko do autora lub dzieła. Z powodu braku dostatecznego zaplecza dla stworzenia słownika akademickiego redaktorzy zdecydowali, by „ograniczyć się średniej objętości dziełem” [5].

    Warto podkreślić, że istniało zapotrzebowanie na oba typy słowników – deskryptywny i preskryptywny, pisany z punktu widzenia językowego „botanika” i „ogrodnika”, by odwołać się do metafor Karłowicza. Ostateczny kształt publikacji jest wypadkową koncepcji Karłowicza i Niedźwiedzkiego, możliwości finansowych i kadrowych – zmiennych także w obrębie kolejnych etapów prac. Słownik warszawski jako jeden z najbogatszych materiałowo słowników polskich jest przez badaczy leksyki wykorzystywany do dziś.

     

    [2] Arkusz próbny. Słownik języka polskiego, ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego i Józefa Przyborowskiego, Warszawa 1895, s. 3.

    [3] Ibidem, s. 4.

    [4] Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego. Zeszyt 48 (ostatni) ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego [...], Warszawa 1927, „Język Polski” 1927, nr 4, s. 123.

    [5] Arkusz próbny..., op. cit., s. 3.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ► W słowniku zastosowano największą w historii polskiej leksykografii liczbę kwalifikatorów – 307.

    ► W informacji etymologicznej podawanej dla wyrazów rodzimych umieszczano rdzenie („słoworody”), np. w haśle Broda.

    ► Prace nad słownikiem rozdzielono pomiędzy zawiązany w 1889 r. komitet naukowy i, powołany krótko po nim, komitet gospodarczy. Mimo że ten drugi przestał istnieć w r. 1897 (jeszcze przed wydaniem pierwszego zeszytu) i w kolejnych latach redaktorzy musieli sami organizować całość przedsięwzięcia, warto podkreślić podjęcie próby podziału pracy.

    ► Po raz pierwszy i ostatni wprowadzono do słownika ogólnego tak dużą reprezentację leksyki gwarowej.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • W zależności od charakteru definiendum, obok wyrazu hasłowego w artykułach Słownika warszawskiego mogą się znaleźć następujące elementy: informacja gramatyczna, wskazówki dotyczące wymowy, inna postać wyrazu hasłowego (np. oboczna, niepoprawna, przestarzała, gwarowa), kwalifikator, definicja, materiał ilustracyjny (kolokacje, frazeologia z objaśnieniami, przysłowia, przykłady, cytaty ze skrótem nazwiska autora lub dzieła, z ewentualną informacją doprecyzowującą znaczenie w użytym kontekście), zdrobnienia, zgrubienia (także gwarowe), objaśnienia etymologiczne, synonimy oraz informacje dodatkowe.

    Artykuł hasłowy broda składa się z następujących elementów: a) od akapitu wyraz hasłowy zapisany pogrubioną czcionką (Broda), b) informacja gramatyczna („y, lm. y” – w wypadku rzeczowników standardowo są to formy dopełniacza liczby pojedynczej i mnogiej), c) postać gwarowa umieszczona w nawiasach kwadratowych ([Brzoda]), d) numer znaczenia zapisany cyfrą arabską. W omawianym artykule redaktorzy wyodrębnili 11 znaczeń. Można z nich wyabstrahować następujące stałe, choć w różny sposób realizowane części: e) definicja wyróżniona kursywą („część twarzy pod dolną wargą”), f) po dwukropku kolokacje, niektóre z objaśnieniem zapisanym kursywą po znaku = („B. spiczasta, okrągła, gładka. Druga B. = podbródek, podgardle wiszące”), g) cytaty opatrzone skrótem nazwiska autora („Młodzieńczyk on, a jeszcze ostremi włosami nie okrywał brody. P. Koch.”), h) użycia przenośne z objaśnieniem i przykładem („Przen.: † Brodą ziemię ryć, t. j. twarzą do ziemi leżeć; ginąć, polec, umierać: Ci co grozili, krwią oszpeconą ziemię brodą ryli”), i) przysłowia (np. „B. jak u proroka, a cnota jak u draba. Prz.”). Przy znaczeniu 5 pojawia się odsyłacz („5. X p. Brodacz”). W znaczeniach 8 i 9 zamiast definicji pojawia się użycie – definiowane („B. wyspy = przylądek”) lub tylko zilustrowane przykładem („B. u ostrygi – Zielona B. jest oznaką doskonałości ostryg ostendzkich”). Przy znaczeniu 11 pojawił kwalifikator bot., a następnie oryginalne stopniowanie w obrębie znaczenia: „c) B. kozia = aa) p. Szczotlicha. bb) p. Tawuła. cc) (glavaria fastigiata)”. Na końcu artykułu hasłowego znalazły się zdrobnienia („Zdr. Bródka, Bródeczka”) i zgrubienia, także gwarowe („Zgr. Bródka, Bródeczka, Brodeczka, Brodzisko, XBrodziszcze”), oraz postać „słoworodu” w nawiasach ostrokątnych.
  • INNE

    ► Mimo wielu dyskusji nad kształtem słownika nie zamieszczono w nim wstępu zawierającego idee i reguły opracowania leksykograficznego. Najprawdopodobniej miał się on znaleźć w tomie ostatnim, wraz z wykazem nazwisk autorów dzieła oraz listą prenumeratorów. Publikacją, w której wyłożono poglądy redaktorów na temat słownika, jest Arkusz próbny (1895). Inne teksty, czyli Wskazówki dla współpracowników (1889) i Zapowiedź (1898), uważa się za zaginione.

    ► Słownik zawiera wiele definicji synonimicznych, co było zamierzonym działaniem autorów. Pisali oni: „Znaczenie każdego wyrazu staraliśmy się podawać w jaknajzwięźlejszej definicji, usiłując natomiast uwydatniać je wyrazami blizkoznacznemi i takiemi, które się w potocznym użyciu najwięcej łączą, mniemając, że tym sposobem dla piszących ułatwimy urozmaicenie stylu” [6].

    ► Znaczenia podawane są zgodnie z rozwojem historycznym.

    ► Na potrzeby słownika konieczne było wypracowanie spójnych reguł ortograficznych. Spór o ortografię trwał 4 lata (1892–1896) i zakończył się przyjęciem propozycji A. A. Kryńskiego, która różniła się od przedstawionej przez Akademię Umiejętności.

    ► Karłowicz wyłożył swoje poglądy na temat leksykografii i metaleksykografii w osiemdziesięciostronicowej rozprawie pt. Przyczynki do projektu wielkiego słownika polskiego z 1876. Zawarł tam m.in. propozycję opracowania słowników akademickiego i „praktycznego”. Przez wiele lat Przyczynki uznawano błędnie za nieformalny  wstęp do Słownika warszawskiego.

     

    [6] Ibidem, op. cit., s. 4.
  • CIEKAWOSTKI

    ►Nazwy „Słownik warszawski” jako pierwszy użył najprawdopodobniej H. Ułaszyn. Pisał on: „ze względu, iż znaczna większość współpracowników tego słownika są to warszawscy uczeni, że myśl ułożenia jego powstała w kółku językoznawców i literatów warszawskich, że ostatecznie miejscem druku i wydania tego słownika jest Warszawa – sądzę, że najodpowiedniejszą nazwą jego będzie: «Warszawski słownik języka polskiego»” [7].

    ► Wydano łącznie 48 zeszytów (pierwszy ukazał się w roku 1898), które złożyły się na 8 tomów. W niektórych egzemplarzach słownika zachowała się część oryginalnych okładek poszczególnych zeszytów. Można tam znaleźć m.in dodatkowe informacje dotyczące słownika (skład redakcji, zawartość haseł w danym zeszycie, datę wydania, koszty prenumeraty).

    ► Pierwotnie (w 1889 r.) planowano wydanie 4 tomów słownika (200 arkuszy) i ukończenie prac w ciągu 5 lat.

    ► Jan Karłowicz uczestniczył w opracowywaniu słownika do hasła Nogiętka (1903). W niektórych egzemplarzach dzieła, w tomie trzecim, można znaleźć nekrolog zmarłego redaktora.

    ►Z powodów finansowych i kadrowych (redaktorem był już wówczas tylko W. Niedźwiedzki) opis etymologiczny doprowadzono tylko do hasła Szmerglować w tomie VI.

    ► Z powodu wysokiej frekwencji kwalifikatorów i ich rozbudowanego repertuaru słownik nazywano „znaczkowanym”.

     

    [7] H. Ułaszyn, Warszawski Słownik języka polskiego, „Gazeta Lwowska”, nr 285 / 14 XII 1900, s. 4.
  • WYDANIA

    Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.

     

    Opis poszczególnych tomów:

    Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tom I A–G, nakładem prenumeratorów, w drukarni E. Lubowskiego i S-ki, Warszawa 1900.

    Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tom II H–M, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1902.

    Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tom III N–Ó, Warszawa, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1904.

    Słownik języka polskiego ułożony pod redakcją Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego, tom IV P–Prożyszcze, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1908.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego z udziałem Kazimierza Króla, tom V Próba–R, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1912.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego z udziałem Kazimierza Króla, tom VI S–Ś, nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Gazety Handlowej”, Warszawa 1915.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego, tom VII T–Y, tom wydany przez K. Króla i W. Niedźwiedzkiego, z zapomogi Kasy im. Mianowskiego, w drukarni „Współczesnej”, Warszawa 1919.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego, tom VIII Z–Ż, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1927.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego, tom VIII Z–Ż, Wydawnictwo Kasy im. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki. Odbito anastatycznie z wydania 1927 w Zakładach Graficznych B. Wierzbicki i S-ka, Warszawa 1935.

     

    Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 1952–1953, t. I–VIII (reprint).
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego.

    https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416371/display/Default

    Pod adresem: https://szukajwslownikach.uw.edu.pl/slownik-warszawski/ znajduje się wyszukiwarka przygotowana według koncepcji Janusza S. Bienia, umożliwiająca zaawansowane przeszukiwanie słownika (warszawskiego i innych).
  • LITERATURA

    Arkusz próbny. Słownik języka polskiego, ułożony pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego i Józefa Przyborowskiego, Warszawa 1895.

    Doroszewski W., Z Zagadnień leksykografii polskiej, Warszawa 1954.

    Horodyska H., Nieznani współpracownicy redakcyjni Słownika języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego, Władysława Niedźwiedzkiego, „Poradnik Językowy” 1989, nr 9–10, s. 656–661.

    Horodyska H., Rola prac nad „Słownikiem języka polskiego” Karłowicza-Kryńskiego-Niedźwiedzkiego w integrowaniu życia naukowego w Warszawie w końcu XIX wieku,„Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1986, nr 1, s. 149–167.

    Karłowicz J., Przyczynki do projektu wielkiego słownika polskiego, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności” IV / 1876, s. XIV–XCIV.

    Łempicka Z., Prohibita w Słowniku Warszawskim, „Poradnik Językowy” 1958, nr 5, s. 203–208.

    Łoś J., Iz polskoj leksikografii, „Izvěstia Imperatorskoj Akademii Nauk” V /1900, nr IV, s. 1357–1374.

    Majdak M., Słownik warszawski: koncepcja – realizacja – recepcja, Warszawa 2008.

    Mańczak-Wohlfeld E., Anglicyzmy w Słowniku warszawskim, „Język Polski” 1988, nr 1, s. 24–29. >link<

    Mariak L., Wyrazy kwalifikowane jako „mało używane” w Słowniku warszawskim, „Slavia Occidentalis” 1991/1992, nr 48/49, s. 145–158.

    Piotrowski T., Ilościowa struktura haseł Słownika warszawskiego w aspekcie porównawczym, „Język Polski” 2022, nr 3, s. 21–31.

    Słownik języka polskiego Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego. Zeszyt 48 (ostatni) ułożony przez Władysława Niedźwiedzkiego [...] Warszawa 1927, „Język Polski” 1927, nr 4, s. 123–124. >link<

    Ułaszyn H., Warszawski Słownik języka polskiego, „Gazeta Lwowska”, nr 285 / 14 XII 1900, s. 4.
  •   Opracowanie: dr Magdalena Majdak
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Bogdan Walczak