Thesaurus polono-latino-graecus, Kraków 1621

Grzegorz Knapiusz

  • PEŁNY TYTUŁ

    G. Knapiusz (Knapski; Gregorius Cnapius), Thesaurus polono-latino-graecus seu promptuarium lingua Latinae et Graece [...], F. Caesario, Cracoviae [Kraków] 1621.

     

    Współczesne tłumaczenie łacińskiego tytułu [1]:

    Skarbiec polsko-łacińsko-grecki lub podręczne kompendium języka łacińskiego i greckiego

     

    [1] Tłumaczenie dr Anny Kozłowskiej.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Trzy: polski, łaciński i grecki.
  • LICZBA HASEŁ

    Około 50 000.
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny.
  • TWÓRCY

    Autor, Grzegorz Knapiusz (Cnapius, Knap, Knapski, 1564–1639), urodził się w Grodzisku Mazowieckim jako syn mieszczanina. Uczęszczał do szkoły jezuickiej w Pułtusku, w której ukończył logikę. Następnie w kolegium wileńskim uczył się filozofii. W 1583 r. wstąpił do nowicjatu jezuitów – odbywał go w Braniewie przez dwa lata. Studiował przez trzy lata filozofię w Poznaniu, a przez następne trzy – do 1597 r. – teologię w Wilnie. Święcenia kapłańskie uzyskał w Poznaniu w 1598 r. Już podczas studiów (filozoficznych i teologicznych) uczył w kolegiach jezuickich, głównie retoryki, gramatyki i matematyki. Prace nad słownikiem Knapiusz rozpoczął w początkach XVII wieku, został wówczas zwolniony z pełnionych obowiązków dydaktycznych, by móc poświęcić się przygotowaniu swojego dzieła. Knapski znał biegle łacinę i grekę. Jako zakonnik przebywał w różnych kolegiach jezuickich, m.in. w Lublinie i Krakowie (od 1619 r. aż do śmierci). Oprócz działalności nauczycielskiej i leksykograficznej był również dramatopisarzem.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik kontynuuje średniowieczną tradycję thesaurusów, czyli słowników językowo-encyklopedycznych. Zbierały one nie tylko słownictwo języka ogólnego, lecz także wyrażenia specjalistyczne. Poza informacjami czysto językowymi zawierały również wiadomości encyklopedyczne o desygnatach nazw – te ostatnie w wypadku słownika Knapskiego przechodziły niekiedy w polemiki naukowe.

    Głównym celem Knapiusza było stworzenie kompendium o wyrazach łacińskich w celach tłumaczeniowych (takiego słownika w Polsce brakowało) oraz walka o czystość języka polskiego, w tym w szczególności ze stylem makaronicznym.

    Szczególny wysiłek włożył Knapski w dobór haseł słownikowych. Przede wszystkim chciał on zebrać całość słownictwa poprawnej polszczyzny. Walka z latynizmami przejawiała się albo w odsyłaniu od hasła łacińskiego do polskiego odpowiednika (niekiedy utworzonego przez autora), albo na nierejestrowaniu słowa łacińskiego. Ponadto Knapski starał się gromadzić wyrazy należące do języka wspólnego ludziom wykształconym, a w związku z tym unikać dialektyzmów, wulgaryzmów i archaizmów – lub przed nimi ostrzegać. Temu ostatniemu celowi służą kwalifikatory stylistyczne informujące, że dany wyraz ma charakter potoczny, gwarowy lub ludowy.

    Prace słownikarskie podjęte przez Knapskiego są wyrazem żywej działalności jezuitów w zakresie wydawania tzw. podręczników pomocniczych.
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ► Dzieło Knapiusza to pierwszy słownik niebędący typowym słownikiem wielo­języcznym, tzn. takim, który podaje tylko wyrazy polskie i ich odpowiedniki w innych językach (jak np. słowniki Murmeliusza, Mymera, Mączyńskiego czy Volckmara). Knapiusz jako pierwszy z polskich leksykografów podaje zarówno podstawowe, jak i poboczne znaczenia wyrazów.

    ► Knapiusz zastosował układ alfabetyczny, którym zostały objęte – jako osobne i równorzędne artykuły hasłowe – także wszystkie wyodrębnione znaczenia, związki frazeologiczne, a także głoski, afiksy i końcówki.

    ► Za novum względem wcześniejszych słowników można uznać zamieszczenie dużej liczby związków frazeologicznych, użycie kwalifikatorów stylistycznych, informowanie o pochodzeniu wyrazów oraz podanie egzemplifikacji zaczerpniętych z dzieł pisarzy, np. Kochanowskiego i Wujka.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • W budowie artykułu hasłowego daje się zauważyć brak konsekwencji. Jedyne stałe elementy to alfabetyczny układ haseł, uwzględnienie synonimów i stosowanie odsyłaczy (do form rzadszych ze względów fonetycznych lub mniej literackich).

    Wyrazem hasłowym jest słowo polskie, np. Broda, a osobne znaczenia i frazeologizmy stanowią odrębne artykuły hasłowe (np. Broda długa, Broda kozia, przenośne Broda oznaczające brodacza, Brodacz, Brodę noszę, Brodka). Znaczenia są uporządkowane (oprócz kryterium alfabetycznego) od najogólniejszych po najbardziej skonkretyzowane i wyspecjalizowane.

    Po wyrazie hasłowym sporadycznie następują formy wariantywne (np. Brodaty vel brodacz) orazwyjaśnienia w języku polskim, np. „włosy na brodzie”, „z której włosy wyrastają”. Artykuł hasłowy nie zawiera na ogół informacji gramatycznej.

    Bezpośrednio po wyrazie hasłowym podaje się synonimy należące do języka łacińskiego, np. Barba, Mentum, i greckiego, np. ὁ πώγων, ὁ ἀνθερεών.

    Ważnym elementem artykułu hasłowego jest egzemplifikacja użycia czerpana z języka potocznego i dzieł pisarzy. Przytoczonym frazeologizmom towarzyszy informacja o autorze, por. Cicer. (Cyceron), Horatius (Horacy), Virg. (Wergiliusz).

    Autor niekiedy stosuje łacińskie kwalifikatory form językowych (ogółem w słowniku ok. 150), wskazując np. literackość, ludowość, poetyckość.

    Rzadko spotykanym elementem artykułu hasłowego jest etymologia.
  • INNE

    ► Ze względu na normatywne założenia w słowniku unika się rejestrowania wulgaryzmów, dialektyzmów i wyrazów potocznych. Natomiast dla wielu barbaryzmów (przede wszystkim latynizmów i germanizmów) podaje się polskie odpowiedniki, niekiedy stworzone przez samego Knapiusza, oraz opatruje się je dezaprobującymi kwalifikatorami. Walka o czystość języka skutkowała również tym, że Knapiusz nie zanotował wielu słów obcych, które były zupełnie zadomowione w języku polskim.
  • CIEKAWOSTKI

    ► Zdaniem Jadwigi Puzyniny, mimo że sprawy związane z językiem polskim były dla Knapiusza drugorzędne, poświęca on językowi polskiemu o wiele więcej uwagi niż wszyscy wcześniejsi, a nawet i późniejsi słownikarze aż po Lindego.

    ► Knapiusz we wstępie tłumaczył obecność w słowniku niektórych wulgaryzmów: „Zebrałem prawie wszystkie używane wyrazy polskie, z wyjątkiem sprośnych i plugawych. Te jednak, ponieważ są one potrzebne (jak choćby przy sakramencie Pokuty) i nie są na tyle ukryte, ażeby nie były zastępowane niekiedy przez młodzież jeszcze haniebniejszymi nazwami, podałem tu wyrażone jakimś przyzwoitym słowem albo peryfrazą, aby w ten sposób młodzież odciągnąć od gorszych i abym nie zostawił dzieła niepełnego. Należy dodać, że tak czynią wszyscy autorzy słowników, a nawet tłumacze Pisma św.” [2].

     

    [2] G. Knapski, Proemium, [w:] tegoż, Thesaurus Polono-Latino-Graecus, Cracoviae 1643, k. 2; cyt. za: J. Puzynina, „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat pracy nad językiem polskim, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961, s. 39.
  • WYDANIA

    Thesaurus Polono Latino Graecus, seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, Polonorum usui accommodatum. Quid in eo praestitum sit, in Proaemio leges. Hic illud affirmare licet: In hoc Opus congesta esse, quaecunque ad Latinarum & Graecarum simplicium vocum nomenclaturam, & ad coniunctarum phrasim pertinentia, continent Thesauri Graeci & Latini, item Calepini, Nizolii, Lexica, Dictionaria, Nomenclatores, libri denique Synonymorum, Copiae verborum, ac Phrasium, Graeci & Latini. Additae praeterea prope mille voces Latinae, quibus Thesauri & Calepini carent, & totidem fere, quae in eisdem vitiosae sunt, correctae. Deprompta haec ex bonis Scriptoribus, eorumque exemplis, ubi erat opus illustrata: additis etiam interpretationibus obscuriorum locorum, & multimoda eruditione ex Philologorum & Criticorum libris. Opera Gregorii Cnapii e Societate Iesu, typis Francisci Caesarii, Cracoviae 1621.

     

    Thesauri Polonolatinograeci Gregorii Cnapii e Societate Iesu, Tomus secundus Latinopolonicus […], typis Francisci Caesarii, Cracoviae 1626.

     

    Thesauri Polono Latino Graeci Gregorii Cnapii e Societate Iesu, Tomus Tertius. Continens Adagia Polonica selecta, & sententias morales ac dicteria faceta, honesta. Latine & Graece reddita. Quibus, praesertim obscurioribus, addita est lux & interpretatio ex variis auctoribus, ac multiplex eruditio passim inspersa, typis Francisci Caesarii, Cracoviae 1632.

     

    Thesaurus Polono Latino Graecus, seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae in tres Tomos divisum, Polonorum, Roxolanorum, Sclauonum, Boemorum usui accommodatum. Quod tamen Indicis Latinopolonici adiecti beneficio aliis etiam nationibus usui magno esse poterit; tum ad verba et phrases Latinas obscuriores, quae hic explicantur, intelligendas, tum ad verborum simplicium et coniunctorum Graecorum et Latinorum copiam facillime comparandam, eorumque delectum, tum denique ad variam eruditionem, quae passim inspergitur colligendam.Quid in eo praestitum sit, in Proaemio leges. Hic illud affirmare licet: In hoc Opus congesta esse, quaecunque ad Latinarum & Graecarum simplicium vocum nomenclaturam, & ad coniunctarum phrasim pertinentia, continent Thesauri Graeci & Latini, item Calepini, Nizolii, Lexica, Dictionaria, Nomenclatores, libri denique Synonymorum, Copiae verborum, ac Phrasium, Graeci & Latini. Additae praeterea prope mille voces Latinae, quibus Thesauri & Calepini carent, & totidem fere, quae in eisdem vitiosae sunt, correctae. Deprompta haec ex bonis Scriptoribus, eorumque exemplis, ubi erat opus illustrata: additis etiam interpretationibus obscuriorum locorum, & multimoda eruditione ex Philologorum & Criticorum libris. Opera Gregorii Cnapii e Societate Iesu. Est vero haec Editio secunda Operis humus, ab Auctore recogniti et cum mendis, quae Plurami priori editio ni irrepserant sublatis, correcti ac purgati; tum vocibus nouis mille amplius, itemque locutionibus quamplurimis prope quarta parte aucti. Accesit Index Latinus in priori edition promissus, plenissimus et huic posteriori edition accomodatus, quem alteram operis partem Latinopolonicam iure voces. Tertia pars Adagia continebit. Cum gratia et Priulegio SRM, typis et sumpto Francisci Caesarii, Cracoviae 1643.

     

    Thesauri Polonolatinograeci Gregorii Cnapii e Societate Iesu, Tomus secundus Latinopolonicus, Simul idem Index verborum primi Tomi, ab Auctore confectus & secundae editioni correctae ac multum auctae, accommodates […], typis et sumpto Francisci Caesarii, Cracoviae 1644.

     

    Część pierwszą stanowi słownik polsko-łacińsko-grecki, który ukazał się w 1621 r. w oficynie Franciszka Cezarego w Krakowie. Tom drugi (łacińsko-polski) wydany został w 1626 r., a trzeci (pt. Adagia continens) w 1632. Wydanie drugie zostało opublikowane przez tę samą oficynę w latach 1643–1644 (czyli już po śmierci autora).
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    https://crispa.uw.edu.pl/object/files/416379/display/Default
  • LITERATURA

    Bielak F., Najbogatszy słownik rodzimy – „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1968, nr 12, s. 269–274.

    Puzynina J., Dwa wydania Thesaurusa Grzegorza Knapskiego (1621 i 1643), „Pamiętnik Literacki” XLIX, 1958, nr 4, s. 433–473.

    Puzynina J., Neologizmy Grzegorza Knapskiego, „Poradnik Językowy” 1955, nr 2, s. 41–51.

    Puzynina J., O korektach autorskich w pierwszym wydaniu słownika Knapskiego, „Poradnik Językowy” 1958, nr 10, s. 488–497, 1959, nr 1, s. 35–43.

    Puzynina J., O metodzie leksykograficznej w „Thesaurusie” Knapskiego, „Poradnik Językowy” 1956, nr 4, s. 121–129, nr 5, s. 168–175, nr 6, s. 216–221.

    Puzynina J., Semantyka w Thesaurusie Grzegorza Knapskiego, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” XVII, 1958, s. 127–145.

    Puzynina J., „Thesaurus” Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny warsztat pracy nad językiem polskim, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków 1961.

    Siekierska K., Rzeczywistość w słownikach Knapiusza i Troca, „Prace Filologiczne” XXXVII, 1992, s. 259–268.
  •   Opracowanie: mgr Marcin Będkowski
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Jadwiga Puzynina