Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum, Kraków 1526

Jan Murmeliusz

  • PEŁNY TYTUŁ

    J. Murmeliusz (Murmelius), Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum tum pueris tum adultis utilissimus, cum Germanica atquae Polonica interpretatione, adiecto etiam vocabulorum et capitulorum indice […], Vietor, Cracoviae [Kraków] 1526.

                                                                      

    Współczesne tłumaczenie łacińskiego tytułu [1]:

    Słownik rozmaitości Jana Murmeliusza, niezwykle pożyteczny zarówno dla młodzieży, jak i dla dorosłych, z przekładem niemieckim i polskim, opatrzony także spisem słów i rozdziałów.

     

    [1] Tłumaczenie dr Anny Kozłowskiej.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Trzy: łaciński, niemiecki i polski.
  • LICZBA HASEŁ

    „2444 hasła polskie, liczące łącznie 4366 wyrazów” [2].

     

    [2] Z. Cygal-Krupa, Szesnastowieczne edycje „Dictionarii Ioannis Murmellii variarum rerum...”; część I. Uwagi ogólne, ortografia, fonetyka, cechy dialektyczne, Kraków 1979, s. 37.
  • UKŁAD HASEŁ

    Tematyczny (rzeczowy), przykładowe rozdziały: De Deo et rebus coelestibus (O Bodze i rzeczach niebieskich), De temporibus (O czasiech), De animalium generibus (O zwierzęciach), De libris (O księgach).
  • TWÓRCY

    Na karcie tytułowej widnieje nazwisko Jana Murmeliusza (Myrmeling, 1480–1517 lub 1527 [3]), humanisty z Roermond nad Mozą (Holandia), nie był on jednak autorem całego słowniczka, lecz jedynie bazy łacińskiej. W 1517 r. napisał popularny w Holandii, Niemczech i Szwajcarii podręcznik łaciny, tzw. Pappa puerorum, którego jedna z części (dykcjonarz) stała się podstawą wydania polskiego w Krakowie w oficynie Hieronima Wietora. Autorem części polskiej był Hieronim z Wielunia vel Hieronim Polyconius (zwany też Hieronimem Spiczyńskim), rajca krakowski, autor przekładu pierwszego drukowanego w Polsce fragmentu Biblii – księgi Ecclesiastes (1522) [4]. Komponent niemiecki powstał najprawdopodobniej w Krakowie i wyszedł „spod ręki samego Hieronima Wietora” [5].


    [3] Rok 1517 jako datę śmierci podaje Z. Cygal-Krupa w monografii poświęconej słownikowi Murmeliusza, ibidem, s. 15. Stanisław Urbańczyk, autor hasła Murmeliusz... w Encyklopedii języka polskiego, Wrocław 1991, s. 208, podaje jako datę śmierci rok 1527. Tę samą datę wymienia również wiele dawniejszych opracowań, np. Encyklopedia powszechna Orgelbranda, Warszawa 1865, t. 18, s. 81.

    [4] Hieronim z Wielunia był także tłumaczem drugiej części Pappae puerorum Murmeliusza, która jako rozmówki Namowy rozliczne ukazała się w krakowskiej oficynie Wietora w 1527 roku – por. W. Gruszczyński, Dwa najstarsze drukowane słowniki polskie w wydaniu faksymilowym, [w:] [Francisci Mymeri] Dictionarium trium linguarum [i] Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum [wydanie faksymilowe], Kraków 1997, s. nlb. [113].

    [5] Ibidem, s. nlb. [119].
  • CHARAKTERYSTYKA

    Część słownikową poprzedza spis rozdziałów, których tytuły umieszczone są w porządku alfabetycznym, a nie w takim, w jakim pojawiają się w słowniku. Kolejną częścią jest 45-stronicowy indeks wyrazów łacińskich, dzięki któremu bardzo łatwo dotrzeć do odpowiedników niemieckich i polskich. Dykcjonarz składa się z 47 rozdziałów, grupujących wyrazy związane z określonym tematem (w pola leksykalno-semantyczne). W obrębie poszczególnych rozdziałów występuje przeważnie porządek rzeczowy.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Wyrazem hasłowym jest słowo łacińskie. Jako kolejny element pojawia się odpowiednik niemiecki: eyn Bart. Jako trzeci – odpowiednik polski Broda. Przy haśle łacińskim, w pierwszej kolumnie, podaje się informację gramatyczną (rodzaj gramatyczny i przynależność do grupy deklinacyjnej). Zaobserwować można niekonsekwencję w stosowanych skrótach (rodzaj: g. – ge.). Derywat przymiotnikowy: Barbatus, Gebartet Brodati stanowi odrębny artykuł hasłowy. Podobnie kolejny derywat przymiotnikowy: Imberbis, Ungebartet, Bezbrody [6].

     

    [6] Budowę artykułu hasłowego słownika szczegółowo omawia W. Gruszczyński – ibidem, s. nlb. [113–118].
  • CIEKAWOSTKI

    ► Do dziś zachowało się jedynie pięć egzemplarzy drugiego wydania z 1528 r.:

    1. Biblioteka Narodowa w Warszawie (sygn. XVI.0.10).

    2. Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie (sygn. P.-16-0-18).

    3. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. XVI-O.129).

    4. Staatsbibliothek w Monachium (sygn. 5/L.rel.749).

    5. Universitetsbiblioteket w Uppsali (w katalogu Trypućki nr 1769) [7].

    ► W wydaniach po 1533 r. układ łacińsko-niemiecko-polski zastąpiony został łacińsko-polsko-niemieckim, co wskazywałoby „na wzrost znaczenia języka polskiego wśród wykształconych mieszkańców Krakowa” [8].

     

    [7] Z. Cygal-Krupa, op. cit., s. 34.

    [8] W. Gruszczyński, op. cit., s. nlb. [120].
  • WYDANIA

    Pierwsze wydanie w 1526 r. w Krakowie w oficynie Hieronima Wietora. Drugie w 1528 r. oraz trzynaście kolejnych edycji w latach 1533–1626.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (wyd. z 1533).

    http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=174463&from=&dirids=1&ver_id=&lp=2&QI=
  • LITERATURA

    Cygal-Krupa Z., Szesnastowieczne edycje „Dictionarii Ioannis Murmellii variarum rerum...”; część I. Uwagi ogólne, ortografia, fonetyka, cechy dialektyczne, PWN, Kraków 1979.

    Gruszczyński W., Dwa najstarsze drukowane słowniki polskie w wydaniu faksymilowym, [w:] [Francisci Mymeri] Dictionarium trium linguarum [i] Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum [wydanie faksymilowe], Biblioteka Tradycji Literackich, Collegium Columbinum, Kraków 1997, s. nlb. [105–133].

    Kędelska E., Jeszcze o tzw. słowniku Murmeliusza, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 21, 1983, s. 27–28.

    Kędelska E., Łacińsko-polskie słowniki drukowane pierwszej połowy XVI wieku i ich stosunek do źródeł czeskich, Ossolineum, Wrocław 1986.

    Kędelska E., Nieznane edycje słowników: Mymera z 1530 i Murmeliusza z 1526 r., „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 37, Warszawa 2001, s. 61–79.

    Kędelska E., Pierwsze drukowane słowniki łacińsko-polskie jako źródła Bartłomieja z Bydgoszczy, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 25, 1989, s. 31–45.

    Kędelska E., Studia nad łacińsko-polską leksykografią drugiej połowy XVI wieku, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy przy Instytucie Slawistyki PWN, Warszawa 1995.

    Kuraszkiewicz W., Słowniki w Polsce XVI wieku, [w:] Fragen der polnischen Kultur im 16. Jahrhundert, Wilhelm Schmitz, Giesen 1980, s. 83–107; [przedruk w:] W. Kuraszkiewicz, Polski język literacki: studia nad historią i kulturą, PWN, Poznań 1986, s. 730–753.

    Łopaciński H., Najdawniejsze słowniki polskie drukowane, „Prace Filologiczne” V, 1899, s. 393–454, 586–605.

    Plezia M., Dzieje leksykografii łacińskiej w Polsce, [w:] Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, PWN, Warszawa 1959, s. V–XXXIV.

    Reichling D., Ioannes Murmelius, sein Leben und seine Werke, Herder’sche Verlagshandlung, Freiburg im Breisgau 1880.

    Skoczylas-Stawska H., Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby Odrodzenia, [w:] Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, PWN, Warszawa–Łódź 1987, s. 57–58.

    Skoczylas-Stawska H., W sprawie autorstwa tekstu polskiego w Dykcjonarzu Murmeliusza, [w:] Język polski – historia i współczesność. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej dla uczczenia 75. rocznicy powstania Uniwersytetu im. A. Mickiewicza (Poznań, 4–5 maja 1994 r.), red. Z. Krążyńska, Z. Zagórski, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1995, s. 97–111.

    Żurowska-Górecka W., Słowniki polskie przed Bartłomiejem z Bydgoszczy, [w:] Bartłomiej z Bydgoszczy i jego dzieło, red. H. Popowska-Taborska, PWN, Warszawa 1979, s. 59–69.
  •   Opracowanie: mgr Maciej Czeszewski
  •   Konsultacja: dr hab., prof. nadzw. Włodzimierz Gruszczyński