Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2008

Krystyna Długosz-Kurczabowa

  • PEŁNY TYTUŁ

    K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski, z wielką liczbą odpowiedników innojęzycznych.
  • LICZBA HASEŁ

    Około 500 artykułów hasłowych (zawierających objaśnienia etymologiczne ponad 13 000 wyrazów).
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczno-gniazdowy: alfabetyczny dla słów podstawowych, pod nimi – wyrazy współpochodne i ich derywaty (podhasła).
  • TWÓRCY

    Autorka, Krystyna Długosz-Kurczabowa, ukończyła polonistykę warszawską w 1962 roku i od tego czasu aż do przejścia na emeryturę w 2005 roku pracowała na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Ważniejsze publikacje: Les études linguistiques en Pologne 1945–1971 (1973, współautor: W. Kupiszewski); Funkcje formantów rzeczownikowych w „Leksykonie” Jana Mączyńskiego (1977); Apelatywizacja biblijnych nazw własnych w języku polskim (1990); Konfesja sandomierska. Transkrypcja i komentarz językowy (1995); Słownik szkolny. Etymologia (1998); Nowy słownik etymologiczny języka polskiego (2003, wyd. II 2005); Gramatyka historyczna języka polskiego (2006, współautor: S. Dubisz); Gramatyka historyczna języka polskiego w testach, ćwiczeniach i tematach egzaminacyjnych (2006, współautor: S. Dubisz); Szkice z dziejów języka religijnego (2007); Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego (2008).
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik zawiera objaśnienia ok. 13 000 wyrazów – zarówno bardzo dawnych, pochodzenia praindoeuropejskiego, np. być, dać, czas, ojciec, syn, ręka, ziemia, jak i najnowszych zapożyczeń, np. aborcja, eutanazja, fan, hobby, VIP, weekend. Ukazuje zatem różne warstwy chronologiczne polskiej leksyki.

    Objętość artykułów hasłowych jest bardzo zróżnicowana: od kilkuzdaniowych objaśnień, por. np. akademia, antologia, bon, cukier, hojny, izba, język, matura, żyletka, aż po wielostronicowe opracowania, np. afera, anioł, baba, biały, broda, czytać, ćma, dal, równy, ryć, rzec, siać, sól, stary, wał, wiara, wina, zima, znać.

    Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego ma charakter popularnonaukowy. Autorce przyświecał cel upowszechnienia wiedzy o historii języka polskiego i jego tendencjach rozwojowych, o związkach polszczyzny z innymi językami (przejawiających się m.in. w dużej liczbie zapożyczeń dawnych i nowszych o statusie internacjonalizmów), o pochodzeniu wybranych wyrazów i ich związkach z desygnatami, o ich funkcjach kultowych i kulturowych. Dlatego też w słowniku znalazło się wiele informacji o rzeczach, sprawach, wydarzeniach, które wpływały na losy wyrazów, na historię ich znaczeń (por. np. hasła chleb, egzamin, gang, getto, jubileusz, łyżka, kaplica, liceum, molestować, ostracyzm, port, promocja, sympozjum, talent, widelec, żyletka), o tabu językowym (por. np. gościec w haśle gość, niedźwiedź w haśle miód, żmija w haśle ziemia).

    Zdarza się, że wyrazy zewnętrznie mało podobne pozostają ze sobą w bliskim związku etymologicznym (motywacyjnym), por. np. pewny i ufać, pies i psioczyć, psuć się i psikus, rudy i ryży, siać i siemię. Zdarza się również, że między wyrazami pozornie zbieżnymi, np. kości i kościół, poczta i poczet, dyszek i dyszeć, pański i paniczny, mgła i mżawka, ujście (rzeki) i ujście (wojska), nie ma w rzeczywistości pokrewieństwa genetycznego. Tego typu informacje także znajdują się w słowniku.

    Przedmiotem analizy są przede wszystkim nazwy pospolite, tylko wyjątkowo pojawiają się nazwy własne, np. Agnieszka (hasło JAGNIĘ), Arktos, Arktyka, Artur, Ursus, Ursyn, Ursynów, Urszula, Miodek (hasło MIÓD), Białogard, Starogard, Stargard, Nowogard, Grodziczno, Grodziec, Grodzisk, Grodzisko, Gródek, Ogrodzieniec, Grójec, Grodziec, Ogrójec (hasło GRÓD).
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ►Zastosowany tu po raz pierwszy rozbudowany układ gniazdowy artykułu hasłowego umożliwia pokazanie różnego typu powiązań genetycznych (etymologicznych) między wyrazami. Wydziela się następujące typy związków:

    –związki etymologiczne bezpośrednie, tzn. wyrazy polskie łączy wspólne dziedzictwo odpowiednich form prasłowiańskich i praindoeuropejskich, por. np. hasło BYĆ i związane z nim bezpośrednio m.in. podhasła: byt, dobytek, odbyt, pobyt, zbyt, bydło, obywatel, bylina, tubylec, bawić, zbawić; hasło RYĆ i związane z nim m.in. podhasła: rydel, rylec, ryj, rychły, rwa, rwać, obryw, poryw, rozrywka, urwis, urwisko, rów, ruszać się, ruch, runąć, runo; hasło SÓL i związane z nim m.in. podhasła: słony, solić, solanka, rosół, słód, słodycz, słodki;

    – związki etymologiczne pośrednie, wynikające nie tylko z bezpośredniego dziedzictwa, lecz również z zapożyczenia z innych języków wyrazów kontynuujących wspólną praformę, por. hasło GOŚĆ i m.in. podhasła: gospoda, gościec oraz gazda, hospicjum, hotel, hostessa; hasło RUDY i m.in. podhasła rumiany, rusy, rdza, rydz, ryży oraz erytrocyty, rubin; hasło SERCE i m.in. podhasła serdeczny, osierdzie oraz kordialny, konkordat, kardiolog;

    – związki derywacyjne, zachodzące między podstawą słowotwórczą a wyrazami pochodnymi, np. hasło PYTAĆ i m.in. podhasła dopytać, napytać, opytać oraz opyt, opytka, popytać oraz popyt, przepytać, rozpytać, spytać, wypytać, zapytać oraz pytwać, pytwak, pytajny, pytajnik, pytanie, pytacz oraz pytaczka, pytek; hasło ZĄB i m.in. podhasła: ząbek, ząbczasty, ząbkowaty, ząbkować, wyząbkować, zząbkować; ząbię, ząbsko, zębisko, zębiec, zębacz, zębak, zębal, zębina, zębiarka, zębidło, zębulec, zębaty, zębatka, zębcizna, zębacić, zębacieć, zębiaty, zębiasty, zębisty, zębny, zębowy, zębowaty, zębować, zębić się, zazębić (się), odzębić, ząbr, ząbry, ząbrz, zębolek, zębołom, żeborwacz, zubr, żubr, Zambrowo, Zambrów, Zębrzyce, Zambrzyca.

    ►Innowacją jest również tworzenie gniazd etymologicznych wyrazów zapożyczonych, por. np. hasło MAGISTER i m.in. podhasła: mistrz oraz mistrzowski, misterny, mistrzyni,złożeniaburmistrz, kuchmistrz, zegarmistrz; majster oraz majsterski, majstrowa, majstrować, metr, metresa, maestro, maestria, miss, mister, magistrant, magisterium, magistrat, magistrala. Podobnie hasło WAGARY, w którymsą podhasławagarować, wagować się, wagus oraz waguśnik, wagusiarz, wagusy, wagarowicz, wagant, wagancki, wagabunda, wagabundzić, wagabundzki, dywagacja, dywagować, ekstrawagancja, ekstrawagant, ekstrawagancki.

    ►Słownik wyróżnia się też obszerną dokumentacją tekstową (cytaty, frazeologizmy, przysłowia).
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Po wyrazie hasłowym (zapisanym pogrubionymi wersalikami, np. BRODA) podane są współczesne znaczenia, a następnie ogólna charakterystyka: wyraz rodzimy, ogólnosłowiański, i kolejno: odpowiedniki innosłowiańskie, rekonstruowana forma prasłowiańska, odpowiedniki innojęzyczne, rekonstruowana forma praindoeuropejska, a na końcu jest umieszczona informacja, że dany morfem rdzenny (etymon) miał warianty, które są również kontynuowane w polszczyźnie.

    Następnie jest przedstawiona historia wyrazu BRODA w polszczyźnie, tzn. czas poświadczenia, kierunki zmian znaczeniowych, dokumentacja tekstowa, przykłady frazeologizmów i przysłów zawierających ten wyraz.

    Kolejne akapity tego rozdziału artykułu hasłowego ukazują różnego rodzaju związki derywacyjne, z charakterystyką słowotwórczą, lokalizacją, znaczeniem, przykładami użyć wyrazów pochodnych: brodaty, brodacieć, zbrodacieć, brodacz; brodawka, brodawica, brodaweczka, brodawczany, brodawczasty, brodawczaty, brodawkaty, brodawkowaty, brodawkowy, brodawnik, brodawnikowy, brodawnikowaty, brodawnica, brodawiec, brodawecznik, brodawkowąż; bródka, bródeczka, brodzina, brodzisko, brodziszcze, brodal, brodafiasz, brodofiasz, brodatjasz, brodgolacz, brodgol; podbródek, podbródkowy, podbrodny.

    Analogiczną budowę mają następne podrozdziały artykułu hasłowego, które zawierają prezentację polskich kontynuantów praindoeuropejskich wariantów morfemów rdzennych *bhar- : *bhor- : *bher- : *bhr-. Są to:

    – podhasło bór i jego derywaty: a) pochodzenia prasłowiańskiego: borowy, borowica, borowiczka, borowik, borowina oraz b) pochodzenia polskiego: borek, boreczek, borowiec, borowizna, borowisko, borowik, borowicowaty, borowinowy, borowinkowy, borówczany, borówkowy;

    – podhasło barć i jego derywaty: bartny (i pochodne: bartne, bartnik, bartniczek, bartniczy, bartnicki, bartnictwo, bartnica), barciowy, barci, barcić, bartodziej, barciel;

    – podhasło bark i jego derywaty: bary, barczysty, barczystość, barkowaty, barkowy, barkówka, barczyć, obarczyć, obarczać;

    – podhasło barszcz i jego derywaty: barszczyk, barszczyna, barszczysko, barszczowiny, barszczowy;

    – podhasło ber i jego derywaty: browy, brzany,brzanka,brzankowiec.

    Struktura artykułu hasłowego jest więc wielopoziomowa, obejmuje:

    – gniazdo etymologiczne, uwarunkowane praindoeuropejskimi alternacjami głoskowymi morfemów rdzennych (etymonów), stąd: broda – bór – barć – bark – barszcz – ber;

    – gniazda słowotwórcze, ukazujące żywotność derywacyjną każdego z wymienionych leksemów w różnych epokach.

    Łącznie w artykule hasłowym BRODA znalazło się 89 wyrazów o zróżnicowanej genezie, historii i frekwencji tekstowej.
  • INNE

    Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego powstał na konkretne zamówienie społeczne, które zdeterminowało jego charakter, a przede wszystkim zdecydowało o doborze haseł. Ze względu na dobór haseł można w nim wyodrębnić dwie części.

    Pierwsza jest pomyślana jako pomoc dydaktyczna dla słuchaczy szkół wyższych kierunków humanistycznych. Zgromadzone tu wyrazy stanowią egzemplifikację najważniejszych procesów językowych, np. zestawienia historii wyrazów złoty i gulden, znać i gnoza, zima i hiberna, żona i gen, pisanka i piktografia, serce i kardiolog... przybliżają podziały na języki satemowe i kentumowe; szeregi wyrazowe duch – dychać – dech – tchnąć; ryć – rów – rwać – zrywać – ruch – ruszać – runąć; rzec – rzecz – rok – ilustrują dawne alternacje głoskowe; przejście zmija → żmija, zubr → żubr – mechanizmy hiperpoprawności, przejście Atlas → atlas, Gehenna → gehenna – procesy apelatywizacji, natomiast gródek → Gródek, starz → Starz – przeciwnie, procesy dezapelatywizacji. Na podstawie tak zgromadzonego materiału można prześledzić również mechanizmy działania analogii, przyczyny nieregularnego rozwoju form wyrazowych, kierunki zmian semantycznych wyrazów, techniki derywacyjne, żywotność słowotwórczą wyrazów rodzimych i produktywność formantów.

    Druga część haseł to wyrazy, których historia i znaczenie budziły zainteresowanie szerszego grona osób w określonym czasie i okolicznościach (o czym świadczyły m.in. pytania kierowane do Poradni Językowej PWN). Stąd w słowniku obecność wyrazów aborcja, fan, karnawał, konklawe, mass media, molestować, postmodernizm, tolerancja, weekend, wolontariusz, VIP itp.

    Słownik nie stanowi zamkniętej całości. Istnieje możliwość kontynuacji tego przedsięwzięcia leksykograficznego w podobnej konwencji, tzn. kolejne tomy zawierałyby również hasła od A do Ż.
  • WYDANIA

    K. Długosz-Kurczabowa,Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

    Wcześniejsze i mniejsze wersje słownika to:

    K. Długosz-Kurczabowa, Słownik szkolny. Etymologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.

    K. Długosz-Kurczabowa,Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

    K. Długosz-Kurczabowa,Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 (wyd. 2, 2009).
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Nie istnieje.
  • LITERATURA

    Boryś W., Stan i potrzeby badań etymologicznych w Polsce, „Rocznik Slawistyczny” LIX, 2010, s. 9–28.

    Dubisz S., Sobotka P., Informacja diachroniczna w badaniach współczesnych pospolitych nazw osobowych (uwagi z zakresu leksykografii i etymologii), „Poradnik Językowy” 2010, nr 8, s. 5–28. >link<

    Jakubowicz M., Z warsztatu badań etymologicznych – od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 38–49. >link<

    Mańczak W. (rec.), Krystyna Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 658, „Język Polski” LXXXIV, 2004, nr 1, s. 40–42.  >link<

    Mańczak W. (rec.), Krystyna Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, ss. XII + 884, „Poradnik Językowy” 2009, nr 9, s. 90–93. >link< 

    Mańczak W., Jak można ulepszyć słowniki etymologiczne, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 27–37. >link< 

    Walczak B., Etymologia a leksykografia (doba nowopolska), „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 421–437.

    Zaborski A. (rec.), Wacław Przemysław Turek, Słownik zapożyczeń pochodzenia arabskiego w polszczyźnie, Universitas, Kraków 2001, s. 560, „Biuletyn PTJ” LVIII, 2002, s. 201–213.
  •   Opracowanie: dr Krystyna Długosz-Kurczabowa