Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005

Wiesław Boryś

  • PEŁNY TYTUŁ

    W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    Około 4600.
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny dla słów podstawowych i trudniejszych derywatów; ważniejsze czytelne derywaty są wymienione na końcu hasła, tam też odesłanie do wyrazów spokrewnionych, omówionych w innym miejscu. Słownik jest zaopatrzony w indeks, który umożliwia odnalezienie wyrazów nie tylko omówionych, ale także wymienionych jako pochodne.
  • TWÓRCY

    Autor, Wiesław Boryś, jest profesorem zwyczajnym, slawistą, serbokroatystą. Pracuje w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk; do 2009 r. był zatrudniony też w Instytucie Slawistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Długoletni kierownik pracowni Języka Prasłowiańskiego. Jest autorem około 200 prac dotyczących zarówno całościowo ujmowanej słowiańszczyzny, jak i jej poszczególnych języków. Jego szczególne zainteresowanie budzą krańce słowiańszczyzny: południowy (dialekt czakawski) i północny (kaszubski). Jest współautorem (z Hanną Popowską-Taborską) sześciotomowego Słownika etymologicznego kaszubszczyzny; pierwszego słownika etymologii tego dialektu i w ogóle pierwszego słownika etymologicznego skoncentrowanego na leksyce dialektalnej. W 2011 r. za słownik ten otrzymał Nagrodę  Prezesa Rady Ministrów w kategorii „Za wybitne osiągnięcia naukowe i artystyczne”.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik przedstawia pochodzenie leksyki należącej do podstawowego zasobu literackiego języka polskiego. W roli wyrazów hasłowych występują wyrazy podstawowe i pochodne, które autor uznał za na tyle odbiegające (formalnie bądź semantycznie) od wyrazu podstawowego, że warte osobnego komentarza (np. chciwy obok chcieć; brodawka obok broda). Objaśnione zostały przede wszystkim wyrazy rodzime – pochodzenia prasłowiańskiego; w tym stare zapożyczenia prasłowiańskie (np. cerkiew, pług); poza tym dawne zapożyczenia, które są na tyle zadomowione w języku polskim, że ich obcość nie jest już wyczuwana. W tej grupie dominują wyrazy przejęte ze średnio-wysoko-niemieckiego, np. cegła, trafiać. Autor planowo nie uwzględnił nowszych zapożyczeń, figurujących w słownikach wyrazów obcych. Zamieszczone bywają natomiast wybrane zapożyczenia późniejsze, zwłaszcza z innych języków słowiańskich, które mogą sprawiać wrażenie odziedziczonych bezpośrednio z prasłowiańskiego. Powodem umieszczenia w słowniku nowszych zapożyczeń bywa też homonimia z wyrazem innego pochodzenia, zwłaszcza z wyrazem rodzimym.

    Słownik jest przeznaczony dla szerokiego grona odbiorców, nie tylko naukowców, dlatego autor zrezygnował z informacji odsyłających do opracowań naukowych poszczególnych wyrazów. Z drugiej strony poziom analizy etymologicznej stawia go na równi ze słownikami typu naukowego. Słownik, będąc dziełem w pełni niezależnym, jest warsztatowo bliski słownikowi etymologicznemu autorstwa Franciszka Sławskiego. Cechuje go koncentracja na objaśnianiu wyrazów na tle słowiańskim, a dopiero w drugiej kolejności na tle pozostałych języków indoeuropejskich.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuł hasłowy zaczyna się wyrazem hasłowym zapisanym czcionką półgrubą. Po wyrazie hasłowym następuje jego znaczenie oraz datowanie (wiek) pierwszego wystąpienia, np. „dno od XV w. ‘dolna powierzchnia, spód wgłębienia w skorupie ziemskiej; dolna powierzchnia, ścianka jakiegoś przedmiotu’)”. Podane są także formy i znaczenia występujące w dialektach, zwłaszcza wtedy, gdy odbiegają od normy literackiej: „kasz. dno ‘dno, spód naczynia; podłoga w piecu chlebowym’, też ‘ryba turbot, skarp wielki, Copthalmus maximus’)”, a w haśle tchórz: „dial. tkórz / twórz / tórz / ćchórz / ćkórz, kasz. tvȮr / tkȮr”.Dodatkowo wprowadzona jest data wcześniejszego poświadczenia wyrazu hasłowego w roli nazwy własnej, o ile zachodzi taka okoliczność, np. „broda od XIV w. (ale nazwa osobowa Broda już w 1136 r.)”. W wypadkach, gdy znaczenie współczesne różni się od zaświadczonych wcześniej, jest to wyraźnie zaznaczane (np. w haśle płeć: „przest. ‘cera, karnacja’, stp. ‘ciało ludzkie’, ‘stworzenie, istota żyjąca’, ‘skóra’”). Podawane są też znaczenia poboczne, zwłaszcza wtedy, gdy unaoczniają drogę semantycznego rozwoju do dzisiejszego znaczenia. Jeżeli wcześniej to samo znaczenie wyrażane było inną formą (np. formą niedeminutywną, derywatem z innym sufiksem), podana jest także wcześniejsza forma wyrazu (np. patella/patela w haśle patelnia).

    Po tych informacjach - odnoszących się do formy polskiej - następuje objaśnienie etymologiczne. Objaśnienie to jest dostosowane do genezy wyrazu (wyrazy odziedziczone z prasłowiańskiego - w tym dźwiękonaśladowcze; derywowane na polskim gruncie; zapożyczone). W wypadku wyrazów odziedziczonych podany jest zasięg wyrazu (np. ogólnosłowiański, południowo-zachodni, zachodni) oraz przykładowe odpowiedniki wyrazu polskiego z różnych grup języków słowiańskich („Ogsł.: cz. dno ‘dno, spód naczynia, spód zbiornika wodnego, zagłębienia w ziemi’, r. dno (dial. też dóno) ‘ts.’, ch./s. dnȍ (dial. dàno) ‘ts.’)”. Dla wyrazów wyprowadzanych z prasłowiańszczyzny podawana jest zrekonstruowana forma etymonu: „Psł. *dъno ‘spód czegoś, dno’, z wcześniejszej postaci *dъbno (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej *bn > *n)”; jej brak oznacza, że wyraz mimo ogólnosłowiańskiego zasięgu ma genezę późniejszą niż prasłowiańska. W miarę możliwości podawana jest geneza praindoeuropejska, autor rezygnuje z niej w wypadku zróżnicowanych hipotez, z których żadna nie uzyskała szczególnego poparcia naukowców, „por. lit. dùgnas [< *dubnas] ‘dno (naczynia, zbiornika wodnego); wieko, przykrywka naczynia’, łot. dial. dubȩns / dubens ‘dno, grunt, głębia’, gal. dubno- ‘świat’. Z pie. *dhub-no- od *dheṷ-b- (/*dheṷ-p-) ‘głęboki, wydrążony’”. Na końcu części etymologicznej następuje zwięzłe uzasadnienie rozwoju semantycznego, o ile omawiany wyraz wymaga takiego objaśnienia, np. w haśle tchórz: „Psł. *dъchoŕь ‘tchórz, Mustela putorius’, nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-oŕь od psł. *dъchnǫti ‘wydawać zapach, woń’ (zob. tchnąć). Pierwotne znaczenie ‘wydający (nieprzyjemną) woń’. Zwierzę nazwano tak ze względu na charakteryzujący je nieprzyjemny zapach (por. p. śmierdziel ‘tchórz’ od śmierdzieć); zachowanie zwierzęcia było podstawą do powstania przen. znaczenia ‘człowiek bojaźliwy’”. Wyrazy dźwiękonaśladowcze są objaśniane przez przywołanie onomatopei, która była ich podstawą, np. „miauczeć ‘o kocie: wydawać dźwięk miau’; z przedr. zamiauczeć; jednokr. miauknąć. Por. r. mjaúkať ‘miauczeć’. Czas. pochodzenia dźwkn. od wykrz. naśladującego głos kota (p. miau, r. mjáu); od podobnej imitacji miauczenia np. p. daw. XVI w. (u Volckmara) miąkać ‘miauczeć’”. Mało czytelne derywaty utworzone na gruncie polskim są objaśnione przez podanie też podstawy w języku polskim z równoczesnym odesłaniem do wyrazu, gdzie omówiona jest podstawa prasłowiańska, np. „tartak od XVIII w. ‘zakład przemysłowy zajmujący się przecieraniem drewna na tarcicę’ (stąd zapożyczone ukr. tarták ‘ts.’, r. dial. płd. tarták ‘ts.’). Od tarty w XVI w. ‘przetarty, utarty’, psł. imiesłów bierny (...) od *terti, *tьrǫ ‘trzeć’ (zob. trzeć)”. W wypadku zapożyczeń autor stara się zawsze podać bezpośrednie źródło pożyczki; ewentualnie podawana jest też wcześniejsza historia wyrazu. Jest tu miejsce również na zwrócenie uwagi na inne wyrazy polskie, sprowadzane ostatecznie do tego samego źródła, np. „patelnia […] Zapożyczenie ze śrłac. patella ‘patelnia’, co z łac. lud. patella ‘ts.’, pochodzącego z łac. patina ‘patelnia, półmisek’ (por. zapożyczoną inną drogą panew)”.

    Dwie ostatnie pozycje hasła to odsyłacze do spokrewnionych słów umieszczonych w innym miejscu słownika („por. dupa, dziupla” w haśle dno), a po nich wybrane derywaty od omawianego wyrazu („Od tego denny”).
  • INNE

    Słownik otrzymał kilka nagród: w 2005 r. nagrodę „Krakowska książka miesiąca” za październik 2005, przyznaną przez Śródmiejski Ośrodek Kultury w Krakowie, w 2006 r. nagrodę warszawskiego czasopisma „Literatura na Świecie” w zakresie „Translatologii, Leksykografii i Literaturoznawstwa”, a w 2008 r. nagrodę im. Kazimierza Nitscha, przyznaną przez Wydział I Nauk Społecznych PAN.
  • CIEKAWOSTKI

    Swoistym wyrazem uznania dla słownika może być fakt, że został on dość dokładnie wykorzystany przez autorkę słownika etymologicznego przeznaczonego dla uczniów, niestety bez wyraźnego podania źródła inspiracji, por. recenzję tego słownika autorstwa M. Jakubowicz, zamieszczoną w „Języku Polskim” (XL, 2010, nr 2, s. 140–145).
  • WYDANIA

    W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005. Drugie wydanie (co do zawartości identyczne z pierwszym) 2008; dodruki: 2006, 2008, 2010.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Nie istnieje.
  • LITERATURA

    Babik Z., Pożegnanie z lasem: nad Słownikiem etymologicznym języka polskiego profesora Wiesława Borysia, Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce, Kraków 2009.

    Jakubowicz M., Z warsztatu badań etymologicznych - od Pokornego do Borysia, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 38–49. >link<

    Mańczak W., Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, (rec.), „Język Polski” LXXXVI, 2006, nr 2, s. 144–148.

    Mańczak W., Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, (rec.) „Slavia Occidentalis” 65, 2008, s. 147–152.

    Moser M., Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, (rec.), „Studia Slavica Academiae Scientiarum Hunagaricae” 53, 2008, nr 1, s. 225-226.

    Stanojević M. M., Prikaz rječnika Wiesława Boryśa: Słownik etymologiczny języka polskiego, „Strani jezici” 35, 2006, nr 3, s. 353–356.
  •   Opracowanie: dr Mariola Jakubowicz
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Wiesław Boryś