wybierz słownik z listy
BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

Artykuł hasłowy zaczyna się wyrazem hasłowym zapisanym czcionką półgrubą. Po wyrazie hasłowym następuje jego znaczenie oraz datowanie (wiek) pierwszego wystąpienia, np. „dno od XV w. ‘dolna powierzchnia, spód wgłębienia w skorupie ziemskiej; dolna powierzchnia, ścianka jakiegoś przedmiotu’)”. Podane są także formy i znaczenia występujące w dialektach, zwłaszcza wtedy, gdy odbiegają od normy literackiej: „kasz. dno ‘dno, spód naczynia; podłoga w piecu chlebowym’, też ‘ryba turbot, skarp wielki, Copthalmus maximus’)”, a w haśle tchórz: „dial. tkórz / twórz / tórz / ćchórz / ćkórz, kasz. tvȮr / tkȮr”.Dodatkowo wprowadzona jest data wcześniejszego poświadczenia wyrazu hasłowego w roli nazwy własnej, o ile zachodzi taka okoliczność, np. „broda od XIV w. (ale nazwa osobowa Broda już w 1136 r.)”. W wypadkach, gdy znaczenie współczesne różni się od zaświadczonych wcześniej, jest to wyraźnie zaznaczane (np. w haśle płeć: „przest. ‘cera, karnacja’, stp. ‘ciało ludzkie’, ‘stworzenie, istota żyjąca’, ‘skóra’”). Podawane są też znaczenia poboczne, zwłaszcza wtedy, gdy unaoczniają drogę semantycznego rozwoju do dzisiejszego znaczenia. Jeżeli wcześniej to samo znaczenie wyrażane było inną formą (np. formą niedeminutywną, derywatem z innym sufiksem), podana jest także wcześniejsza forma wyrazu (np. patella/patela w haśle patelnia).

Po tych informacjach - odnoszących się do formy polskiej - następuje objaśnienie etymologiczne. Objaśnienie to jest dostosowane do genezy wyrazu (wyrazy odziedziczone z prasłowiańskiego - w tym dźwiękonaśladowcze; derywowane na polskim gruncie; zapożyczone). W wypadku wyrazów odziedziczonych podany jest zasięg wyrazu (np. ogólnosłowiański, południowo-zachodni, zachodni) oraz przykładowe odpowiedniki wyrazu polskiego z różnych grup języków słowiańskich („Ogsł.: cz. dno ‘dno, spód naczynia, spód zbiornika wodnego, zagłębienia w ziemi’, r. dno (dial. też dóno) ‘ts.’, ch./s. dnȍ (dial. dàno) ‘ts.’)”. Dla wyrazów wyprowadzanych z prasłowiańszczyzny podawana jest zrekonstruowana forma etymonu: „Psł. *dъno ‘spód czegoś, dno’, z wcześniejszej postaci *dъbno (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej *bn > *n)”; jej brak oznacza, że wyraz mimo ogólnosłowiańskiego zasięgu ma genezę późniejszą niż prasłowiańska. W miarę możliwości podawana jest geneza praindoeuropejska, autor rezygnuje z niej w wypadku zróżnicowanych hipotez, z których żadna nie uzyskała szczególnego poparcia naukowców, „por. lit. dùgnas [< *dubnas] ‘dno (naczynia, zbiornika wodnego); wieko, przykrywka naczynia’, łot. dial. dubȩns / dubens ‘dno, grunt, głębia’, gal. dubno- ‘świat’. Z pie. *dhub-no- od *dheṷ-b- (/*dheṷ-p-) ‘głęboki, wydrążony’”. Na końcu części etymologicznej następuje zwięzłe uzasadnienie rozwoju semantycznego, o ile omawiany wyraz wymaga takiego objaśnienia, np. w haśle tchórz: „Psł. *dъchoŕь ‘tchórz, Mustela putorius’, nazwa wykonawcy czynności z przyr. *-oŕь od psł. *dъchnǫti ‘wydawać zapach, woń’ (zob. tchnąć). Pierwotne znaczenie ‘wydający (nieprzyjemną) woń’. Zwierzę nazwano tak ze względu na charakteryzujący je nieprzyjemny zapach (por. p. śmierdziel ‘tchórz’ od śmierdzieć); zachowanie zwierzęcia było podstawą do powstania przen. znaczenia ‘człowiek bojaźliwy’”. Wyrazy dźwiękonaśladowcze są objaśniane przez przywołanie onomatopei, która była ich podstawą, np. „miauczeć ‘o kocie: wydawać dźwięk miau’; z przedr. zamiauczeć; jednokr. miauknąć. Por. r. mjaúkať ‘miauczeć’. Czas. pochodzenia dźwkn. od wykrz. naśladującego głos kota (p. miau, r. mjáu); od podobnej imitacji miauczenia np. p. daw. XVI w. (u Volckmara) miąkać ‘miauczeć’”. Mało czytelne derywaty utworzone na gruncie polskim są objaśnione przez podanie też podstawy w języku polskim z równoczesnym odesłaniem do wyrazu, gdzie omówiona jest podstawa prasłowiańska, np. „tartak od XVIII w. ‘zakład przemysłowy zajmujący się przecieraniem drewna na tarcicę’ (stąd zapożyczone ukr. tarták ‘ts.’, r. dial. płd. tarták ‘ts.’). Od tarty w XVI w. ‘przetarty, utarty’, psł. imiesłów bierny (...) od *terti, *tьrǫ ‘trzeć’ (zob. trzeć)”. W wypadku zapożyczeń autor stara się zawsze podać bezpośrednie źródło pożyczki; ewentualnie podawana jest też wcześniejsza historia wyrazu. Jest tu miejsce również na zwrócenie uwagi na inne wyrazy polskie, sprowadzane ostatecznie do tego samego źródła, np. „patelnia […] Zapożyczenie ze śrłac. patella ‘patelnia’, co z łac. lud. patella ‘ts.’, pochodzącego z łac. patina ‘patelnia, półmisek’ (por. zapożyczoną inną drogą panew)”.

Dwie ostatnie pozycje hasła to odsyłacze do spokrewnionych słów umieszczonych w innym miejscu słownika („por. dupa, dziupla” w haśle dno), a po nich wybrane derywaty od omawianego wyrazu („Od tego denny”).