Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003
-
PEŁNY TYTUŁ
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
-
JĘZYK / JĘZYKI
Polski.
-
LICZBA HASEŁ
Około 100 tysięcy haseł (około 150 000 jednostek leksykalnych).
-
UKŁAD HASEŁ
Alfabetyczny (na porządek haseł nie mają wpływu odstępy, dywizy oraz znaki diakrytyczne i akcenty w wyrazach obcych).
-
TWÓRCY
Redaktor naukowy, Stanisław Dubisz, jest profesorem zwyczajnym w Uniwersytecie Warszawskim, pracownikiem naukowym i dydaktycznym na Wydziale Polonistyki UW, członkiem m.in. Komitetu Językoznawstwa PAN, Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Międzynarodowego Komitetu Slawistów, Rady Języka Polskiego. W latach 1996–2002 i 2005 był dziekanem Wydziału Polonistyki UW. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół zagadnień rozwoju historycznego i stylistycznych uwarunkowań polszczyzny, słownictwa polszczyzny ogólnej, polskich gwar i dialektów, kontaktów językowo-kulturowych oraz języka polskiego poza granicami kraju.
-
CHARAKTERYSTYKA
Uniwersalny słownik języka polskiego (dalej USJP) jest synchroniczno-diachronicznym, jednojęzycznym słownikiem ogólnym, charakteryzującym się ekstensywnością i selektywnością w doborze materiału oraz ograniczeniem encyklopedyzmu w opisie leksykograficznym. Zasadniczym jego zadaniem jest rejestracja i charakterystyka wyselekcjonowanego zasobu słownictwa współczesnej polszczyzny ogólnej.
Geneza USJP wiąże się z projektem opracowania przez Redakcję Słownika Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN rozszerzonego i zmodernizowanego wydania trzytomowego Słownika języka polskiego pod redakcją M. Szymczaka. Rozpoczęte na przełomie 1994 i 1995 r. prace, w wyniku modyfikacji zachodzących w warsztacie leksykograficznym i zmiany koncepcji słownika, zakończyły się przyjęciem nowej formuły słownika rejestrującego leksykę współczesnej polszczyzny i pierwszym wydaniem słownika, które ukazało się w 2003 r. (prace autorskie zakończono na przełomie lat 2000 i 2001).
Cechą konstytutywną USJP jest przyjęcie zasady jednojęzyczności. Jednostki odnotowane w słowniku należą do zasobu leksykalnego języka polskiego i opisywane są w odniesieniu do polskiego systemu językowego. Warunkiem rejestracji jednostek pochodzenia obcego jest obecność wykładników ich adaptacji fonetycznej (graficznej), gramatycznej lub kulturowej. W słowniku znalazły się także przyswojone kulturowo i ustabilizowane przez polski zwyczaj językowy obcojęzyczne wtręty (cytaty).
Jako kryterium doboru materiału leksykalnego i hierarchizacji znaczeń przyjęto w USJP zasadę zakresu (stopnia) upowszechnienia (podstawą był Korpus Języka Polskiego PWN). Celem redaktora słownika było ukazanie całości klas zasobu leksykalnego współczesnego języka polskiego – w USJP odnotowano zatem słownictwo należące zarówno do starannej odmiany polszczyzny, jak i słownictwo codzienne oraz wspólne różnym odmianom polszczyzny, uwzględniając przy tym specjalistyczne znaczenia wyrazów oraz terminologię techniczną i naukową. Zgodnie z przyjętą zasadą selektywności w słowniku nie odnotowano całego współczesnego zasobu polszczyzny, lecz duży, reprezentatywny zbiór jednostek charakteryzujących się wysoką frekwencją użycia i znajdujących się w szerszym obiegu językowym.
Zanotowane w USJP jednostki należą zasadniczo do zasobu leksykalnego polszczyzny drugiej połowy XX wieku. Opisem objęto jednak także wybrane historyzmy, pozostające w biernym zasobie słownictwa i – wyjątkowo – archaizmy leksykalne.
USJP jest w ostatnich pięćdziesięciu latach drugim chronologicznie po Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego opracowaniem leksykograficznym rejestrującym tak obszerny zasób słownictwa współczesnej polszczyzny ogólnej, spełniającym wymagania o charakterze normatywnym i dydaktycznym.
Słownik otrzymał pozytywną opinię Rady Języka Polskiego (na podstawie recenzji: prof. prof. Andrzeja Markowskiego, Stanisława Gajdy i Jerzego Podrackiego).
-
INNOWACJE WARSZTATOWE
Innowacje warsztatowe w zakresie doboru materiału leksykalnego:
► Uwzględniono w większym niż do tej pory stopniu wyrazy pochodzenia obcego (USJP jest pierwszym słownikiem języka polskiego, w którym zarejestrowano takie jednostki, jak blokers, dżihad, stringi, SMS, e-book).
► W większym niż dotychczas zakresie odnotowano nazwy własne, które do tej pory pojawiały się przede wszystkim w encyklopediach i leksykonach.
► Uwzględniono skróty i skrótowce.
► Materiał leksykalny zgromadzono, opierając się na kartotece cytatów Wydawnictwa Naukowego PWN, kartotece Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego oraz na Korpusie Języka Polskiego PWN.
► Materiał zestawiono proporcjonalnie do zasobu słownictwa podstawowego (wspólnego różnym odmianom), starannego (oficjalnego) i codziennego (potocznego).
Innowacje warsztatowe w zakresie sposobu opisu leksykograficznego:
► W artykule hasłowym można znaleźć informacje zawarte w słownikach wyrazów obcych, ortograficznych, poprawnej polszczyzny.
► Artykuł hasłowy obejmuje część leksykalno-frazeologiczną oraz część pragmatyczną.
► Wyrazom hasłowym towarzyszy większa niż w porównywalnych słownikach językowych liczba kwalifikatorów, tworzących system.
► Znacznie ograniczono encyklopedyzm i scjentyzm definicji znaczeniowych w stosunku do Słownika języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego.
► Zróżnicowana i obszerna jest egzemplifikacja zamieszczonych w słowniku haseł.
► W informacji etymologicznej podano bezpośrednie źródło zapożyczenia.
► Dokonano zmian w tabelach fleksyjnych (m.in. w zakresie pluraliów tantum, imiesłowów przeszłych, rzeczowników odsłownych).
-
BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO
-
W USJP można wyróżnić szereg typów artykułów hasłowych. O ich postaci decyduje językowa postać hasła (wyróżniamy tu artykuły hasłowe leksykalne – główny zbiór jednostek słownikowych USJP oraz morfemowe, czyli występujące seryjnie morfemy słowotwórcze i rdzenie wyrazowe pochodzenia obcego),jego przynależność do określonej części mowy, stopień złożoności i pojemność znaczeniowa artykułu hasłowego oraz jego powiązania z innymi hasłami.
Pierwszym, wyróżnionym typograficznie przez wytłuszczenie, elementem hasła jest wyraz hasłowy. Zaraz po nim następuje informacja etymologiczna. Kolejnym elementem artykułu hasłowego są, pojawiające się w określonym porządku, kwalifikatory: chronologiczne, stylistyczne, ekspresyjne, profesjonalno-naukowe, socjolektalno-środowiskowe, geograficzne. Kwalifikatory towarzyszące terminom i związkom frazeologicznym umieszczane są zwykle po symbolach graficznych i skrótach.
Kolejne znaczenia w haśle zasadniczo uszeregowane są od znaczeń podstawowych do znaczeń specjalistycznych i przestarzałych. Porządek ten w niektórych hasłach może ulec zmianie, gdyż kolejnym kryterium jest stopień ich upowszechnienia.
Sposób konstruowania definicji znaczeniowych w USJP uzależniony jest od typu wyrazu hasłowego – można tu wyróżnić definicje realnoznaczeniowe, strukturalnoznaczeniowe, strukturalne, zakresowe, synonimiczne oraz gramatyczne.
Poszczególne znaczenia w artykule hasłowym opatrzone są przykładami mającymi ukazać typową łączliwość leksykalno-składniową wyrazów hasłowych oraz ich typowe konteksty stylistyczno-znaczeniowe. Wśród przykładów egzemplifikujących wyróżnić można przykłady oryginalne i preparowane oraz przykłady pełnozdaniowe i skrócone (mające postać zestawień wyrazowych bądź połączeń leksykalno-składniowych).
Ostatnimi segmentami artykułu hasłowego (nie wszystkie elementy opisu muszą pojawić się w haśle) są informacja o wymowie i pisowni oraz informacja słowotwórcza, fleksyjna i składniowa. Informacja o wymowie i pisowni, oddzielona za pomocą separatora, ma charakter zindywidualizowany. Informacja fleksyjna i składniowa w artykule hasłowym USJP jest ograniczona. Pełnej informacji o formach fleksyjnych poszczególnych wyrazów hasłowych należy szukać w tabelach fleksyjnych zamieszczonych we wstępie do słownika – do wyodrębnionej w tabeli grupy fleksyjnej rzeczowników i czasowników odsyłają cyfry rzymskie podane w artykule hasłowym.
-
WYDANIA
1. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, PWN, Warszawa 2003 (wydanie standardowe z płytą CD-ROM).
2. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6, PWN, Warszawa 2003 (wydanie luksusowe z Indeksem a tergo oraz płytą CD-ROM zawierającą próbkę Korpusu Języka Polskiego PWN).
3. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, PWN, Warszawa 2008 (wydanie standardowe z płytą CD-ROM, zawierającą bazę relacji leksykalnych opartą na Wielkim słowniku wyrazów bliskoznacznych i bazę związków frazeologicznych opartą na Wielkim słowniku frazeologicznym PWN).
-
WERSJA ELEKTRONICZNA
1. Wersja internetowa dostępna jest za opłatą pod adresem: http://usjp.pwn.pl Zawiera dodatkowo przeszło stutysięczną bazę wyrazów bliskoznacznych, jak również dostępne z menu słownika przysłowia, związki frazeologiczne i terminy specjalistyczne z objaśnieniami.
2. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, wersja 2.0, pwn. pl. sp. z o.o. we współpracy z Wydawnictwem Naukowym PWN SA, Warszawa 2010. Płyta zawiera bazę wyrazów bliskoznacznych oraz indeks a tergo.
3. Wersja elektroniczna na płytach CD-ROM dołączonych do kolejnych wydań drukowanych. Uboższa funkcjonalnie od wersji wyżej wymienionych.
-
LITERATURA
Dubisz S., Słownik i słownictwo, [w:] Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1, PWN, Warszawa 2003, s. IX–LXX.
Kwapień E., Informacja etymologiczna w słownikach ogólnych języka polskiego, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 50–65. >link<
Majdak M., Kwalifikatory jako narzędzie opisu słowa w największych powojennych słownikach języka polskiego, „Prace Filologiczne” XLIX, 2004, s. 283–316.
Porayski-Pomsta J., Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”, „Poradnik Językowy” 2006, nr 4, s. 58–69. >link<
Porayski-Pomsta J., Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”, „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 329–341.
- Opracowanie: mgr Jowita Latko
- Konsultacja: prof. dr hab. Stanisław Dubisz