Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003

red. Stanisław Dubisz

  • PEŁNY TYTUŁ

    Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.

  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.

  • LICZBA HASEŁ

    Około 100 tysięcy haseł (około 150 000 jednostek leksykalnych).

  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny (na porządek haseł nie mają wpływu odstępy, dywizy oraz znaki diakrytyczne i akcenty w wyrazach obcych).

  • TWÓRCY

    Redaktor naukowy, Stanisław Dubisz, jest profesorem zwyczajnym w Uniwersytecie Warszawskim, pracownikiem naukowym i dydaktycznym na Wydziale Polonistyki UW, członkiem m.in. Komitetu Językoznawstwa PAN, Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Międzynarodowego Komitetu Slawistów, Rady Języka Polskiego. W latach 1996–2002 i 2005 był dziekanem Wydziału Polonistyki UW. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół zagadnień rozwoju historycznego i stylistycznych uwarunkowań polszczyzny, słownictwa polszczyzny ogólnej, polskich gwar i dialektów, kontaktów językowo-kulturowych oraz języka polskiego poza granicami kraju.

  • CHARAKTERYSTYKA

    Uniwersalny słownik języka polskiego (dalej USJP) jest synchroniczno-diachronicznym, jednojęzycznym słownikiem ogólnym, charakteryzującym się ekstensywnością i selektywnością w doborze materiału oraz ograniczeniem encyklopedyzmu w opisie leksykograficznym. Zasadniczym jego zadaniem jest rejestracja i charakterystyka wyselekcjonowanego zasobu słownictwa współczesnej polszczyzny ogólnej.

    Geneza USJP wiąże się z projektem opracowania przez Redakcję Słownika Języka Polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN rozszerzonego i zmodernizowanego wydania trzytomowego Słownika języka polskiego pod redakcją M. Szymczaka. Rozpoczęte na przełomie 1994 i 1995 r. prace, w wyniku modyfikacji zachodzących w warsztacie leksykograficznym i zmiany koncepcji słownika, zakończyły się przyjęciem nowej formuły słownika rejestrującego leksykę współczesnej polszczyzny i pierwszym wydaniem słownika, które ukazało się w 2003 r. (prace autorskie zakończono na przełomie lat 2000 i 2001).

    Cechą konstytutywną USJP jest przyjęcie zasady jednojęzyczności. Jednostki odnotowane w słowniku należą do zasobu leksykalnego języka polskiego i opisywane są w odniesieniu do polskiego systemu językowego. Warunkiem rejestracji jednostek pochodzenia obcego jest obecność wykładników ich adaptacji fonetycznej (graficznej), gramatycznej lub kulturowej. W słowniku znalazły się także przyswojone kulturowo i ustabilizowane przez polski zwyczaj językowy obcojęzyczne wtręty (cytaty).

    Jako kryterium doboru materiału leksykalnego i hierarchizacji znaczeń przyjęto w USJP zasadę zakresu (stopnia) upowszechnienia (podstawą był Korpus Języka Polskiego PWN). Celem redaktora słownika było ukazanie całości klas zasobu leksykalnego współczesnego języka polskiego – w USJP odnotowano zatem słownictwo należące zarówno do starannej odmiany polszczyzny, jak i słownictwo codzienne oraz wspólne różnym odmianom polszczyzny, uwzględniając przy tym specjalistyczne znaczenia wyrazów oraz terminologię techniczną i naukową. Zgodnie z przyjętą zasadą selektywności w słowniku nie odnotowano całego współczesnego zasobu polszczyzny, lecz duży, reprezentatywny zbiór jednostek charakteryzujących się wysoką frekwencją użycia i znajdujących się w szerszym obiegu językowym.

    Zanotowane w USJP jednostki należą zasadniczo do zasobu leksykalnego polszczyzny drugiej połowy XX wieku. Opisem objęto jednak także wybrane historyzmy, pozostające w biernym zasobie słownictwa i – wyjątkowo – archaizmy leksykalne.

    USJP jest w ostatnich pięćdziesięciu latach drugim chronologicznie po Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego opracowaniem leksykograficznym rejestrującym tak obszerny zasób słownictwa współczesnej polszczyzny ogólnej, spełniającym wymagania o charakterze normatywnym i dydaktycznym.

    Słownik otrzymał pozytywną opinię Rady Języka Polskiego (na podstawie recenzji: prof. prof. Andrzeja Markowskiego, Stanisława Gajdy i Jerzego Podrackiego).

  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    Innowacje warsztatowe w zakresie doboru materiału leksykalnego:

    Uwzględniono w większym niż do tej pory stopniu wyrazy pochodzenia obcego (USJP jest pierwszym słownikiem języka polskiego, w którym zarejestrowano takie jednostki, jak blokers, dżihad, stringi, SMS, e-book).

    W większym niż dotychczas zakresie odnotowano nazwy własne, które do tej pory pojawiały się przede wszystkim w encyklopediach i leksykonach.

    Uwzględniono skróty i skrótowce.

    Materiał leksykalny zgromadzono, opierając się na kartotece cytatów Wydawnictwa Naukowego PWN, kartotece Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego oraz na Korpusie Języka Polskiego PWN.

    Materiał zestawiono proporcjonalnie do zasobu słownictwa podstawowego (wspólnego różnym odmianom), starannego (oficjalnego) i codziennego (potocznego).

    Innowacje warsztatowe w zakresie sposobu opisu leksykograficznego:

    W artykule hasłowym można znaleźć informacje zawarte w słownikach wyrazów obcych, ortograficznych, poprawnej polszczyzny.

    Artykuł hasłowy obejmuje część leksykalno-frazeologiczną oraz część pragmatyczną.

    Wyrazom hasłowym towarzyszy większa niż w porównywalnych słownikach językowych liczba kwalifikatorów, tworzących system.

    Znacznie ograniczono encyklopedyzm i scjentyzm definicji znaczeniowych w stosunku do Słownika języka polskiego pod redakcją W. Doroszewskiego.

    Zróżnicowana i obszerna jest egzemplifikacja zamieszczonych w słowniku haseł.

    W informacji etymologicznej podano bezpośrednie źródło zapożyczenia.

    Dokonano zmian w tabelach fleksyjnych (m.in. w zakresie pluraliów tantum, imiesłowów przeszłych, rzeczowników odsłownych).

  • W USJP można wyróżnić szereg typów artykułów hasłowych. O ich postaci decyduje językowa postać hasła (wyróżniamy tu artykuły hasłowe leksykalne – główny zbiór jednostek słownikowych USJP oraz morfemowe, czyli występujące seryjnie morfemy słowotwórcze i rdzenie wyrazowe pochodzenia obcego),jego przynależność do określonej części mowy, stopień złożoności i pojemność znaczeniowa artykułu hasłowego oraz jego powiązania z innymi hasłami.

    Pierwszym, wyróżnionym typograficznie przez wytłuszczenie, elementem hasła jest wyraz hasłowy. Zaraz po nim następuje informacja etymologiczna. Kolejnym elementem artykułu hasłowego są, pojawiające się w określonym porządku, kwalifikatory: chronologiczne, stylistyczne, ekspresyjne, profesjonalno-naukowe, socjolektalno-środowiskowe, geograficzne. Kwalifikatory towarzyszące terminom i związkom frazeologicznym umieszczane są zwykle po symbolach graficznych i skrótach.

    Kolejne znaczenia w haśle zasadniczo uszeregowane są od znaczeń podstawowych do znaczeń specjalistycznych i przestarzałych. Porządek ten w niektórych hasłach może ulec zmianie, gdyż kolejnym kryterium jest stopień ich upowszechnienia.

    Sposób konstruowania definicji znaczeniowych w USJP uzależniony jest od typu wyrazu hasłowego – można tu wyróżnić definicje realnoznaczeniowe, strukturalnoznaczeniowe, strukturalne, zakresowe, synonimiczne oraz gramatyczne.

    Poszczególne znaczenia w artykule hasłowym opatrzone są przykładami mającymi ukazać typową łączliwość leksykalno-składniową wyrazów hasłowych oraz ich typowe konteksty stylistyczno-znaczeniowe. Wśród przykładów egzemplifikujących wyróżnić można przykłady oryginalne i preparowane oraz przykłady pełnozdaniowe i skrócone (mające postać zestawień wyrazowych bądź połączeń leksykalno-składniowych).

    Ostatnimi segmentami artykułu hasłowego (nie wszystkie elementy opisu muszą pojawić się w haśle) są informacja o wymowie i pisowni oraz informacja słowotwórcza, fleksyjna i składniowa. Informacja o wymowie i pisowni, oddzielona za pomocą separatora, ma charakter zindywidualizowany. Informacja fleksyjna i składniowa w artykule hasłowym USJP jest ograniczona. Pełnej informacji o formach fleksyjnych poszczególnych wyrazów hasłowych należy szukać w tabelach fleksyjnych zamieszczonych we wstępie do słownika – do wyodrębnionej w tabeli grupy fleksyjnej rzeczowników i czasowników odsyłają cyfry rzymskie podane w artykule hasłowym.

  • WYDANIA

    1. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, PWN, Warszawa 2003 (wydanie standardowe z płytą CD-ROM).

    2. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–6, PWN, Warszawa 2003 (wydanie luksusowe z Indeksem a tergo oraz płytą CD-ROM zawierającą próbkę Korpusu Języka Polskiego PWN).

    3. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1–4, PWN, Warszawa 2008 (wydanie standardowe z płytą CD-ROM, zawierającą bazę relacji leksykalnych opartą na Wielkim słowniku wyrazów bliskoznacznych i bazę związków frazeologicznych opartą na Wielkim słowniku frazeologicznym PWN).

  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    1. Wersja internetowa dostępna jest za opłatą pod adresem: http://usjp.pwn.pl Zawiera dodatkowo przeszło stutysięczną bazę wyrazów bliskoznacznych, jak również dostępne z menu słownika przysłowia, związki frazeologiczne i terminy specjalistyczne z objaśnieniami.

    2. Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, wersja 2.0, pwn. pl. sp. z o.o. we współpracy z Wydawnictwem Naukowym PWN SA, Warszawa 2010. Płyta zawiera bazę wyrazów bliskoznacznych oraz indeks a tergo.

    3. Wersja elektroniczna na płytach CD-ROM dołączonych do kolejnych wydań drukowanych. Uboższa funkcjonalnie od wersji wyżej wymienionych.

  • LITERATURA

    Dubisz S., Słownik i słownictwo, [w:] Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1, PWN, Warszawa 2003, s. IXLXX.

    Kwapień E., Informacja etymologiczna w słownikach ogólnych języka polskiego, „Poradnik Językowy” 2010, nr 7, s. 50–65. >link<

    Majdak M., Kwalifikatory jako narzędzie opisu słowa w największych powojennych słownikach języka polskiego, „Prace Filologiczne” XLIX, 2004, s. 283–316.

    Porayski-Pomsta J., Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”, „Poradnik Językowy” 2006, nr 4, s. 58–69. >link< 

    Porayski-Pomsta J., Słownictwo pochodzenia obcego w „Uniwersalnym słowniku języka polskiego”, „Prace Filologiczne” LI, 2006, s. 329–341.

  •   Opracowanie: mgr Jowita Latko
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Stanisław Dubisz