Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996

red. Bogusław Dunaj

  • PEŁNY TYTUŁ

    Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wydawnictwo Wilga, Warszawa 1996.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Polski.
  • LICZBA HASEŁ

    Słownik zawiera około 62 000 haseł (licząc razem z frazeologizmami, a bez nich ok. 57 000).
  • UKŁAD HASEŁ

    Alfabetyczny. W hasłach wielowyrazowych nie uwzględniono odstępów. W wypadku frazeologizmów zasada porządku alfabetycznego obejmuje te segmenty haseł, które są wytłuszczone.
  • TWÓRCY

    Bogusław Dunaj jest profesorem zwyczajnym na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Kierownik Katedry Historii Języka i Dialektologii (w latach 1978–2010), członek Komitetu Językoznawstwa PAN, przewodniczący Komisji Kultury Języka Komitetu Językoznawstwa PAN (od 1999 r.), członek Polskiego Towarzystwa Językoznawczego (w latach 2006–2008 prezes), Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego (od 2004 r. prezes), Rady Języka Polskiego. Jego zainteresowania naukowe obejmują historię języka polskiego (zwłaszcza zagadnienia fonetyki i morfologii), miejską polszczyznę mówioną, współczesny język polski (fonetyka, morfologia, słownictwo), leksykografię i dialektologię.
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik współczesnego języka polskiego (dalej SWJP) jest słownikiem ogólnym, jednojęzycznym, rejestrującym słownictwo używane w najnowszej polszczyźnie. Obejmuje różne warstwy słownictwa: wyrazy wspólne wszystkim odmianom polszczyzny, słownictwo potoczne, środowiskowe oraz najbardziej rozpowszechnione wyrazy specjalistyczne, mianowicie te, z którymi niefachowiec może się zetknąć w prasie, tekstach popularnonaukowych i po części w podręcznikach szkolnych. Duży nacisk położono w słowniku na rejestrację słownictwa nowego, które weszło do polszczyzny w latach 1989–1995: najnowszych zapożyczeń, kalk semantycznych, neologizmów słowotwórczych, upowszechniających się wyrazów potocznych i środowiskowych. Niektóre z nich wyszły już z użycia, np. komórkowiec ‘telefon komórkowy’, inne są nadal powszechnie używane, np. billboard. W nowszych wydaniach (por. zwłaszcza 2001 r.) uzupełniono słownik o nowe, najczęściej używane wyrazy.

    Ze względu na rozmiar SWJP rejestruje słownictwo najbardziej rozpowszechnione. Wyrazy i znaczenia rzadsze, także przestarzałe zostały na ogół pominięte.

    SWJP jest przeznaczony dla szerokiego grona czytelników. Z tego względu definicje znaczeń w poszczególnych hasłach zostały opracowane w sposób przystępny i zrozumiały dla przeciętnego użytkownika.

    SWJP stanowi pewną alternatywę metodologiczną dla rozwiązań wypracowanych w warszawskiej szkole leksykograficznej, której największym osiągnięciem do czasu powstania SWJP był Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    ► W doborze słownictwa wykorzystano nie tylko źródła pisane, lecz także mówione: wypowiedzi radiowe i telewizyjne oraz przykłady z codziennych konwersacji.

     ► Innowacją jest znacznie szersze niż we wcześniejszych pracach rozumienie homonimii. Oprócz tradycyjnie wyróżnianych homonimów etymologicznych wyodrębniono konsekwentnie homonimy fleksyjne wykazujące różnice w paradygmacie odmiany. Jako homonimy potraktowano m.in. rzeczowniki różniące się rodzajem, rzeczowniki dwurodzajowe, czasowniki różniące się sposobem tworzenia par aspektowych.

    ► Ważną innowację stanowi usytuowanie i sposób konstruowania haseł frazeologicznych. Po raz pierwszy w słownikach języka polskiego frazeologizmy umieszczono jako samodzielne hasła w alfabetycznym ciągu artykułów hasłowych. Hasło frazeologiczne jest ściągniętą postacią różnych wariantów tekstowych realizujących ten sam schemat składniowy i semantyczny. Zastosowano trzy rodzaje nawiasów wskazujące na: a) zawsze wypełnioną pozycję składniową w obrębie frazeologizmu, b) pojawienie się w danej pozycji synonimów, c) fakultatywność danego członu. Ta oryginalna i nowatorska koncepcja została przejęta bez zgody autorów przez M. Głowińską w Popularnym słowniku frazeologicznym (Warszawa 2000), w którym jedynym oryginalnym elementem jest dodana ilustracja przykładowa.

    ► Nowością są też hasła opatrzone gwiazdką. Sygnalizuje ona, że dane hasło nie istnieje jako samodzielny wyraz w języku polskim, ale jest jedynie składnikiem hasła wieloczłonowego, np. *pantałyku zob. zbić {kogoś} z pantałyku.

    ► Jako pierwszy słownik ogólny języka polskiego SWJP wprowadza precyzyjne oznaczenie części mowy. Klasyfikacja opiera się na podziale R. Laskowskiego [1], wprowadzono jednak do niej kilka modyfikacji.

    ► W charakterystyce gramatycznej rzeczowników po raz pierwszy w słownikach polskich wprowadzono podział na pięć rodzajów.

    ► Po raz pierwszy wyróżniono pary aspektowe nie tylko typu wystawiać – wystawić, ale też pisać – napisać, czytać – przeczytać (forma dokonana utworzona za pomocą prefiksu).

    ► Język definicji jest na ogół uproszczony, częściej występują definicje rozczłonkowane, czasami wprowadza się definicje wykorzystujące założenia analizy kognitywnej (por. np. hasła kot, pies).

     

    [1] Zob. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, PWN, Warszawa, 1984.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Hasła (zarówno jedno-, jak i dwu- lub wielowyrazowe) są wytłuszczone i umieszczone w wierszu wysuniętym. Po hasłach homonimicznych umieszczono numer oznaczony wytłuszczoną cyfrą rzymską. Warianty ortograficzne i fonetyczne danego wyrazu występują w haśle obok siebie i są oddzielone znakiem ||, np. „klaun || klown || clown”. Informację o wymowie umieszczono po haśle w nawiasie kwadratowym, np. „jury [wym. żiri – akcent na ostatniej sylabie]”. Kolejna informacja dotyczy części mowy. Taką informację podano przy wszystkich hasłach zbudowanych z jednego segmentu graficznego i niektórych kilkusegmentowych, np. „na oślep przysł.”, „na równi z II przyim.” (zasada ta obejmuje przede wszystkim przysłówki, przyimki i spójniki). Informacją o części mowy nie opatrzono kilkuwyrazowych terminów i związków frazeologicznych. Wyrazy odmienne mają w artykule hasłowym informację fleksyjną. Są to: rodzaj rzeczownika lub aspekt czasownika, numer paradygmatu (odsyłający do tabel), a także niektóre (nieregularne) końcówki i formy fleksyjne. Kolejnym elementem artykułu hasłowego są numery znaczeń (jeśli dana jednostka ma ich kilka). W numeracji znaczeń zastosowano wytłuszczone cyfry arabskie. Przed lub po numerze znaczenia są umieszczone kwalifikatory. Informują one o stylistycznym nacechowaniu wyrazu, ograniczonym geograficznie zakresie użycia, przynależności danego wyrazu do słownictwa środowiskowego lub specjalistycznego, niskiej frekwencji danego wyrazu. W słowniku zrezygnowano z kwalifikatorów pragmatycznych i chronologicznych, przenosząc tego typu informacje do definicji.

    Układ znaczeń w poszczególnych artykułach hasłowych jest następujący: na początku podaje się znaczenia występujące we wszystkich odmianach języka, w dalszej kolejności umieszczono znaczenia ograniczone stylowo, środowiskowo, znaczenia specjalistyczne i rzadkie.

    W SWJP zastosowano rozmaite typy definiowania znaczeń. W miarę możliwości język definicji został uproszczony. W niektórych hasłach pojawiają się definicje zbliżone do założeń kognitywizmu.

    W artykułach hasłowych dotyczących czasowników podaje się informacje o przyimkowej rekcji, ale tylko wtedy, gdy dany człon w postaci wyrażenia przyimkowego jest obligatoryjnym dopełnieniem wyrazu hasłowego, np. „uchodzić II [...] (za kogoś)”.

    Bezpośrednio po definicji podane są przykłady użycia danego wyrazu. Są wśród nich przykłady oryginalne oraz preparowane. Cytaty zostały opatrzone skrótem źródła tylko wtedy, gdy dane hasło (lub znaczenie) nie występowało we wcześniejszych słownikach.

    Na końcu artykułu hasłowego podaje się informację o etymologii.
  • WYDANIA

    1. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.

    2. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1–2, Reader’s Digest Przegląd, Warszawa 1998.

    3. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1–2, Wilga, Warszawa 1999.

    4. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wydawnictwo SMS, t. 1–3 Kraków 2000, t. 4 Kraków 2001, t. 5 Kraków 2003.

    5. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1–2, Reader’s Digest Przegląd, Warszawa 2001. Jest to wydanie poprawione, uzupełnione i poszerzone, będące obecnie podstawową wersją słownika.

    6. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Reader’s Digest Przegląd, Warszawa 2007 [2].

    7. Współczesny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, t. 1–2, Langenscheidt Polska, Warszawa 2007 [2].

    Słownik współczesnego języka polskiego ukazał się również w wersji skróconej (około 30 000 haseł). Miał następujące wydania:

    1. Popularny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1999.

    2. Domowy popularny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 2003.

    3. Nowy słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 2005. Jest to wersja poprawiona i wzbogacona o nowe wyrazy.

    4. Popularny słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Langenscheidt Polska, Warszawa 2007.

    5. Wielki słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Buchmann, Warszawa 2010 [2].

     

    [2] Tytuł słownika został zmieniony bez wiedzy i zgody redaktora oraz autorów.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Współczesny słownik języka polskiego, LexLand, Langenscheidt, 2009 (CD-ROM).
  • LITERATURA

    Lica A., Frazeologia w nowym słowniku. Słownik współczesnego języka polskiego, „Język Polski” LXXVII, 1997, nr 2–3, s. 210–213. >link<

    Markowski A., Przewodnik po polszczyźnie, „Nowe Książki” 1997 nr 3, s. 17–18.

    Piotrowski T., Zrozumieć leksykografię, PWN, Warszawa 2001, s. 132–175.

    Żmigrodzki P., Wprowadzenie do leksykografii polskiej, wyd. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2005, s. 166–167.
  •   Opracowanie: dr Mirosława Mycawka
  •   Konsultacja: prof. dr hab. Bogusław Dunaj