Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927

Aleksander Brückner

  • PEŁNY TYTUŁ

    A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927.
  • JĘZYK / JĘZYKI

    Język polski, ale z wielką liczbą odpowiedników innojęzycznych.
  • LICZBA HASEŁ

    Ponad 5850 haseł, zawierających objaśnienia ok. 26 260 jednostek leksykalnych
  • UKŁAD HASEŁ

    Zasadniczo alfabetyczny. Porządek liter odbiega od obowiązującego w następującym zakresie:

    1. ch jest po h (nie po c), przy czym autor słownika uzasadnia to tym, że „my nie Francuzi; u nich ch z c poszło, gdy u nas c i ch nic a nic spólnego nie miały, ani mają”;

    2. ś występuje po s a przed sz;

    3. różniące się znakiem diakrytycznym litery ć, ź, ó oraz c, z, o są w słowniku traktowane jako warianty jednego znaku, tzn. hasło ćma jest między cło a cmentarz, hasła źrenica i źrzeć między zostać i zrzędzić, a hasło ów między otwierać a owad.

    Współczesna zasada alfabetyzacji obowiązuje w Indeksie.
  • TWÓRCY

    Autor, Aleksander Brückner (1856–1939), urodził się w Brzeżanach, dokąd jego rodzina – od trzech pokoleń spolszczona – przybyła ze Stryja. Kolejne etapy drogi życiowej przyszłego profesora wyznaczały miasta Tarnopol, Lwów, Wiedeń i Berlin.

    Nieprzeciętne zdolności i możliwości intelektualne Aleksandra Brücknera ujawniły się już w czasie jego studiów we Lwowie. Podczas wyjazdów naukowych do Lipska, Berlina i Wiednia miał okazję zetknięcia się z wielkimi slawistami: Leskienem, Jagiciem, a przede wszystkim z Miklosichem, którego cenił szczególnie, o czym świadczy dedykacja w Słowniku etymologicznym języka polskiego: „Pamięci największego slawisty Franciszka Miklosicha”. Doktoryzował się w Wiedniu w 1876 r. (tzn. w wieku 20 lat) na podstawie pracy Litu-slavische Studien. I Teil. Die slavischen Fremdvörter im Litauischen, a habilitował się tamże w dwa lata później, na podstawie rozprawy Die slavischen Aussiedlungen in der Altmark und im Magdeburgischen.

    Aleksander Brückner był wybitną osobowością i wybitnym uczonym. To o nim pisano m.in.: „polihistor”, „tytan pracy naukowej”, „olbrzym polskiej nauki”, „instytut slawistyczny nie istniejącego państwa polskiego”. Jego dorobek naukowy jest imponujący. Największe XIX-wieczne osiągnięcia naukowe Brücknera wiążą się z odnalezieniem w Bibliotece Petersburskiej, opracowaniem i opublikowaniem Kazań świętokrzyskich, wydaniami innych polskich zabytków średniowiecznych oraz tekstów rękopiśmiennych Wacława Potockiego.

    Bibliografia prac Aleksandra Brücknera obejmuje ok. 1600 pozycji, w tym wiele wybitnych studiów z zakresu językoznawstwa, literaturoznawstwa, kulturoznawstwa polskiego, słowiańskiego, litewskiego. Był wydawcą ogromnej liczby tekstów staropolskich. Do ważniejszych jego publikacji należą: Literatura religijna w Polsce średniowiecznej (1902, 1903, 1904), Dzieje literatury polskiej (t. 1–2, 1903, przekład czeski 1905–1906, przekład angielski 1909), Dzieje języka polskiego (1906); Walka o język (1917); Zasady etymologii słowiańskiej (1917); Mitologia słowiańska (1918, wznowienie 1980, przekład włoski 1918); Mitologia polska (1924, wznowienie 1980); Słownik etymologiczny języka polskiego (1927; liczne przedruki i wznowienia); Dzieje kultury polskiej (t. 1–4, 1930–1932, wznowienie 1991); Encyklopedia staropolska (t. 1–2, 1937–1939, reprint 1990).

    Najważniejsze etapy drogi naukowej Aleksandra Brücknera przedstawiają się następująco: po ukończeniu studiów, doktoracie (1876) i habilitacji (1878) został docentem Uniwersytetu Lwowskiego. W 1881 r. objął katedrę slawistyki w Berlinie, rekomendowany przez swojego poprzednika na tym stanowisku – profesora Vatroslava Jagicia. Pozostał czynny naukowo do ostatnich lat swego życia. Zmarł w Berlinie i tam został pochowany. Urny z prochami Aleksandra Brücknera i jego żony znajdują się na cmentarzu w Tempelhofie (miejscu pochówku zasłużonych berlińczyków).

    Spośród wielu odznaczeń nadanych Aleksandrowi Brücknerowi warto przywołać: tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1929), złoty medal zasługi od społeczeństwa polskiego (1933), Złoty Wawrzyn Akademicki od Polskiej Akademii Literatury (1935).
  • CHARAKTERYSTYKA

    Słownik Aleksandra Brücknera jest pierwszym pełnym polskim słownikiem etymologicznym i jednym z pierwszych w slawistyce europejskiej. Autor przeznaczył go dla szerokiego grona odbiorców. We wstępie pisał: „Uważam tę książkę za rodzaj poradnika językowego; niech się nią bawi nie tylko filolog-polonista, lecz historyk i literat, i kogo język zajmuje; taka była jej myśl przewodnia” oraz „[...] nadmienię, że skąpiłem słów, że unikałem wszelkiej »uczoności«, tj. przytaczania źródeł, polemiki, że starałem się o to, aby mnie każdy czytelnik, tj. nie tylko zawodowiec, zrozumiał”. Nadmierna skrótowość, zwięzłość wypowiedzi, niepełne informacje źródłowe sprawiły jednak, że – wbrew intencjom autora – książka miejscami jest trudna w odbiorze (por. hasła aron, Idzi, urjański, żołd).

    W słowniku znalazły się objaśnienia etymologiczne około 26 000 jednostek leksykalnych, zgrupowanych w ponad 5800 artykułach hasłowych. Przedmiotem analizy są przede wszystkim nazwy pospolite, ale objaśniono także prawie 1000 nazw własnych (łącznie z wariantami), przy czym tylko część z nich (ok. 150) w postaci samodzielnych artykułów hasłowych. Są to zarówno nazwy osobowe (np. imiona: Andrzej, Benedykt, Bezprzem, Błażej, Bogusław, Czestoch, nazwiska: Bentkowski, Czacki, Kotarbiński, nazwy etniczne: Czech, Kaszuba, Litwin, Łemki, Niemiec, nazwy historyczne: Saraceni, Sarmata, Teutoni, Wenedzi), jak i nazwy geograficzne (nazwy miast: Berno, Bochnia, Rzym, Warszawa, Wiedeń, gór: Alpy, Giewont, Tatry, rzek: Dniepr, Dniestr, Don, Ren, Wisła, państw i regionów: Dania, Rosja, Turcja, Mazowsze, Śląsk). Por. także nazwy typu Samojedź, Sowizdrzał, Sybyli.

    We wstępie do słownika autor pisze: „Kładąc osobliwszą wagę na dzieje obyczajowości, o ile je z samych słów wyjaśnić można, poświęciłem archeologii językowej kilkanaście rozprawek”. Po sprawdzeniu okazało się, że tych rozprawek jest w słowniku 27: Bóstwo, Bydło, Członki i części ciała, Dom, Fauna i flora, Imiennictwo osobowe, Kalendarz, Kruszce, Kwiaty, Liczebniki, Miesiąc, nazwy miesięczne, Muzyka, Myślistwo, Naczynia, Narzecze, Nazwy miejscowe, Pieniądz, Piwo, Pokrewieństwo, Rola, Ryby, Słowianie, Tydzień, Ubiór, Zboże, Zbroja, Zwyczaje ludowe.

    Charakterystycznym rysem apelatywnego zasobu leksykalnego Słownika etymologicznego są archaizmy, wyrazy dawne i przestarzałe (także w zakresie formy), np. dca ‘córa’, lazy ‘żarty, miny’, lepak ‘zaś’, łoktusza ‘płachta’, łokać ‘pić, żłopać’, man ‘lennik’, mustasia ‘grzywka u czoła pań’.

    W mniejszym zakresie uwzględnił Brückner słownictwo gwarowe, przy czym nie zawsze podał obszar występowania, np. naremny ‘gwałtowny, ulewny’, niepeć ‘bieda, nieżart’, sietny ‘nędzny’, tryznić ‘marnować czas’, żemła ‘bułka’.

    Przedmiotem zainteresowań Brücknera są również nazwy rzadkie, o znikomej frekwencji tekstowej, niekiedy niepewnym znaczeniu, np. pezem-lorem – „w dawnej kolędzie”, podurka – „u Potockiego, o szlachcicu podchmielonym, co sięga w podurkę (?)”, zatoczka – „r. 1500, tyle co ‘zatyczka, zatykadłko’, w ubiorze głowy damskiej; czy słuszne?”.

    W słowniku znalazło się też żartobliwe słownictwo żakowskie, np. sempiterna ‘tyłek’, sufleta ‘sługa szkolny’, sapient(y) ‘bedel, sługa rektorski’, a nawet – również pochodzenia łacińskiego – quamquam ‘przemowa ceremonialna’.

    Można więc stwierdzić, że dzieło Aleksandra Brücknera nosi wyraźne piętno osobowości jego autora. Dla całej jego twórczości naukowej, w tym także dla Słownika etymologicznego języka polskiego, charakterystyczne jest to, co napisał w liście do Hieronima Łopacińskiego w 1894 r.: „[...] każda rzecz moja, gdy się w druku pojawi, dla mnie przestarzała [...]. Spieszę się zawsze; nigdy sobie skrupułów nie robię, gdy się potknę lub coś nie dopowiem, nie zbadam do ostatniej kropelki; czas na to i później, a lepiej rzucać nowe materiały prędko w świat: trzymaj się i Pan tej zasady”. Należy przy tym dodać, że Brückner potrafi przyznać się do błędu, potknięcia czy tylko zmiany zdania. Stąd też w dołączonym do słownika Dodatku znalazły się sformułowania: „Uwaga o orzu mylna” (hasło hynszt); „Skreśl uwagę o chaszcze” (hasło chachmęci), „Skreśl wystawione na czele charwańc, charwatynia i postaw Charwaci” (hasło charwańc).
  • INNOWACJE WARSZTATOWE

    Słownik etymologiczny języka polskiego Aleksandra Brücknera jest pierwszym opracowaniem tego typu. Dlatego też wszelkie wprowadzone tu rozwiązania mają z natury charakter innowacyjny.
  • BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

  • Artykuły hasłowe mają bardzo zróżnicowaną strukturę. Ze względu na formę samego hasła oraz ze względu na zawartość artykułu można w nich wyodrębnić kilka grup.

    A. Forma wyrażenia hasłowego

    Najczęściej wyrażeniem hasłowym jest samodzielny wyraz, np. żyć, żywy; czasowniki niekiedy w formie imiesłowowej, np. wiadomy, wiadący: imiesłowy od wiedzieć, zamanąwszy ‘ciągle’; w zasadzie w brzmieniu współczesnym (ale niekonsekwentnie, np. zawiesa ‘zawiasy’).

    Autor podaje, że „w nagłówkach zawsze postać dzisiejsza, nigdy dawniejsza”, a następnie uzupełnia: „gwiazdka (*) użyta czasem przed wyrazem znaczy, że go źródła nie dają, że się go dorozumiewamy”, np. *czeznąć, *rągać, *sieć, *siemia, *snaga, *uk.

    Wyrazami hasłowymi są także wykrzykniki, zawołania, okrzyki oraz wyrażenia typu: bre! bre!, fiu, sio!, wara!

    W funkcji wyrażenia hasłowego występują dwa (a nawet trzy) wyrazy oboczne, przy czym oboczność tych form może być uwarunkowana różnymi czynnikami (fonetycznymi, słowotwórczymi, fleksyjnymi, znaczeniowymi i etymologicznymi), np.: ceber i dzban; dzięk, dzięka, dzięki; gad, gadzina; gdy i gdzie; kara, kareta, karoca. Częściej jednak tego typu oboczności są umieszczone wewnątrz artykułu hasłowego, por. hasła zufka ‘polewka’, żaga ‘piła’, żebrać.

    Samodzielnymi hasłami są też cząstki wyrazowe, morfemy zarówno rodzime, jak i obcego pochodzenia, por. a-, an-, bre-, -burca, By- w nazwach miejscowych, -ć, -cz, -kolwiek, -wicz (-ewicz).

    Wiele wyrazów hasłowych tworzy pary (a nawet trójki i czwórki) homonimiczne, por. hasła gwar, hala, kawa, żak. Wiele homonimów znalazło się wewnątrz jednego artykułu hasłowego, por. mina, pac, *sieć, tas, tetraedr, zankiel, zez, żmuda.

    Wyjątkowo tylko ten sam etymologicznie wyraz został omówiony w dwu artykułach hasłowych, tzn. skot ‘bydło’ i skot ‘moneta’.

    Znamiennym rysem słownika jest to, że zawiera on objaśnienia genezy dźwięków (sic!), por. początki rozdziałów na literę c, e, f, h, k, o, w, z, ż.

    B. Zawartość artykułu hasłowego

    Artykuł hasłowy może mieć postać odsyłacza do innego hasła, por. „ciemny, p. ćma”; „cieść, p. teść”. Tego typu haseł odsyłaczowych jest ponad 200.

    Słownik zawiera grupę wyrazów zaopatrzonych tylko w znaczenie, por. „chanaja, ‘gawiedź’”; „saga, »na sagę«, w poprzek, ukośnie’”; „smilstwo, „[...] które zapisywam, nie objaśniam”.

    Niekiedy są podawane wyrazy współpochodne, powiązane etymologicznie, bądź oboczne, np. „hyl, ‘miejsce odkryte’, hel, Hela”; „locha, ‘świnia’, lochać się”.

    Bywa, że objaśnienia etymologiczne są bardzo oszczędne, ogólnikowe, niekiedy ze znakiem zapytania, np.: „kamzans, ‘gzyms nad drzwiami lub oknem’; (z niem. (?)”; „manierka, ‘blaszanka’, jak i w rus.; po której stronie pożyczka?”; „szwarny, ‘ładny, hoży’, pożyczką czeską trąci”; tani, tanio, taniość, tanieć, potanieć, wyłącznie polskie”; „telepać się, ‘trząść się, dyndać’ ruskie”.

    Artykuł hasłowy zawiera podstawowe informacje o pochodzeniu wyrazu, por.: „graca, gracować, z niem. Kratze, już około r. 1500 zapisane”; „ruban, ‘wstęga’, z franc. ruban od łac. rubeus, ‘czerwony’; „rum, ‘arak’; europejskie, z języków malajskich”.

    Dominują rozbudowane artykuły hasłowe mające strukturę gniazd etymologicznych; zawierają od kilku do kilkudziesięciu jednostek leksykalnych powiązanych wspólnym pochodzeniem, por. artykuły pióro, piwo, prawy, ssać, wiara, wiedzieć, włos, wola.

    C. Charakterystyka artykułu hasłowego broda

    Jest to artykuł średniej wielkości, zawiera podstawowe informacje etymologiczne. Rozpoczyna go wyraz hasłowy broda, zapisany pogrubioną czcionką, po nim następują podane kursywą wyrazy pokrewne: „brodawka, brodawica; brodafiasz i brodofiasz, ‘brodacz’ w 17. i 18. w. z węgierska (przymiotniki na -asz); podbródek”, dalej idą informacje, że jest to prasłowo z formą pierwotną *borda, oraz odpowiedniki cerkiewny i ruski, a później pruski, litewskie, łaciński i niemiecki; wyraz już od 15 w. występuje w nazwach roślin, natomiast pochodne brodawka i podbródek są prasłowiańskiego (a nie polskiego) pochodzenia.
  • CIEKAWOSTKI

    ►Do historii slawistyki przeszła gwałtowna polemika między Aleksandrem Brücknerem a Henrykiem Ułaszynem. Zakończyła się ona bowiem rozprawą sądową, wytoczoną przez Ułaszyna, który poczuł się zniesławiony przez Brücknera. Przedmiotem sądowego sporu między profesorami była... etymologia wyrazu pchła.

    ►„Istnieją przekazy, że Brückner pod koniec życia przygotował do druku materiały do drugiego wydania słownika, znacznie zmienionego i powiększonego, przekazane warszawskiemu wydawcy w r. 1939. Niestety, w czasie wojny materiały te zostały zniszczone, co stanowi jedną z niepowetowanych strat kultury polskiej, a także etymologii polskiej i słowiańskiej”.
  • WYDANIA

    A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1927.

    Przedruki:

    A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1957, 1970, 1985.
  • WERSJA ELEKTRONICZNA

    Cyfrowa Biblioteka Narodowa Polona.

    http://www.polona.pl/item/1166518/2/
  • LITERATURA

    Wybór:

    Berbelicki W., Aleksander Brückner. 1856-1939, Warszawa 1989.

    Kosny W. (red.), Aleksander Brückner, ein polnischer Slavist in Berlin, Wiesbaden 1991.

    Nagórko A. (red.), Aleksander Brückner zum 60.Todestag. Beiträge der Berliner Tagung 1999, Frankfurt am Main 2001.

    W trzydziestolecie śmierci Aleksandra Brücknera (Sesja rocznicowa w auli Collegium Novum UJ w Krakowie, dnia 31 maja 1969 r.), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, nr 270, Prace Historycznoliterackie, z. 20, Kraków 1971.
  •   Opracowanie: dr Krystyna Długosz-Kurczabowa