wybierz słownik z listy
BUDOWA ARTYKUŁU HASŁOWEGO

Artykuły hasłowe mają bardzo zróżnicowaną strukturę. Ze względu na formę samego hasła oraz ze względu na zawartość artykułu można w nich wyodrębnić kilka grup.

A. Forma wyrażenia hasłowego

Najczęściej wyrażeniem hasłowym jest samodzielny wyraz, np. żyć, żywy; czasowniki niekiedy w formie imiesłowowej, np. wiadomy, wiadący: imiesłowy od wiedzieć, zamanąwszy ‘ciągle’; w zasadzie w brzmieniu współczesnym (ale niekonsekwentnie, np. zawiesa ‘zawiasy’).

Autor podaje, że „w nagłówkach zawsze postać dzisiejsza, nigdy dawniejsza”, a następnie uzupełnia: „gwiazdka (*) użyta czasem przed wyrazem znaczy, że go źródła nie dają, że się go dorozumiewamy”, np. *czeznąć, *rągać, *sieć, *siemia, *snaga, *uk.

Wyrazami hasłowymi są także wykrzykniki, zawołania, okrzyki oraz wyrażenia typu: bre! bre!, fiu, sio!, wara!

W funkcji wyrażenia hasłowego występują dwa (a nawet trzy) wyrazy oboczne, przy czym oboczność tych form może być uwarunkowana różnymi czynnikami (fonetycznymi, słowotwórczymi, fleksyjnymi, znaczeniowymi i etymologicznymi), np.: ceber i dzban; dzięk, dzięka, dzięki; gad, gadzina; gdy i gdzie; kara, kareta, karoca. Częściej jednak tego typu oboczności są umieszczone wewnątrz artykułu hasłowego, por. hasła zufka ‘polewka’, żaga ‘piła’, żebrać.

Samodzielnymi hasłami są też cząstki wyrazowe, morfemy zarówno rodzime, jak i obcego pochodzenia, por. a-, an-, bre-, -burca, By- w nazwach miejscowych, , -cz, -kolwiek, -wicz (-ewicz).

Wiele wyrazów hasłowych tworzy pary (a nawet trójki i czwórki) homonimiczne, por. hasła gwar, hala, kawa, żak. Wiele homonimów znalazło się wewnątrz jednego artykułu hasłowego, por. mina, pac, *sieć, tas, tetraedr, zankiel, zez, żmuda.

Wyjątkowo tylko ten sam etymologicznie wyraz został omówiony w dwu artykułach hasłowych, tzn. skot ‘bydło’ i skot ‘moneta’.

Znamiennym rysem słownika jest to, że zawiera on objaśnienia genezy dźwięków (sic!), por. początki rozdziałów na literę c, e, f, h, k, o, w, z, ż.

B. Zawartość artykułu hasłowego

Artykuł hasłowy może mieć postać odsyłacza do innego hasła, por. „ciemny, p. ćma”; „cieść, p. teść”. Tego typu haseł odsyłaczowych jest ponad 200.

Słownik zawiera grupę wyrazów zaopatrzonych tylko w znaczenie, por. „chanaja, ‘gawiedź’”; „saga, »na sagę«, w poprzek, ukośnie’”; „smilstwo, „[...] które zapisywam, nie objaśniam”.

Niekiedy są podawane wyrazy współpochodne, powiązane etymologicznie, bądź oboczne, np. „hyl, ‘miejsce odkryte’, hel, Hela”; „locha, ‘świnia’, lochać się”.

Bywa, że objaśnienia etymologiczne są bardzo oszczędne, ogólnikowe, niekiedy ze znakiem zapytania, np.: „kamzans, ‘gzyms nad drzwiami lub oknem’; (z niem. (?)”; „manierka, ‘blaszanka’, jak i w rus.; po której stronie pożyczka?”; „szwarny, ‘ładny, hoży’, pożyczką czeską trąci”; tani, tanio, taniość, tanieć, potanieć, wyłącznie polskie”; „telepać się, ‘trząść się, dyndać’ ruskie”.

Artykuł hasłowy zawiera podstawowe informacje o pochodzeniu wyrazu, por.: „graca, gracować, z niem. Kratze, już około r. 1500 zapisane”; „ruban, ‘wstęga’, z franc. ruban od łac. rubeus, ‘czerwony’; „rum, ‘arak’; europejskie, z języków malajskich”.

Dominują rozbudowane artykuły hasłowe mające strukturę gniazd etymologicznych; zawierają od kilku do kilkudziesięciu jednostek leksykalnych powiązanych wspólnym pochodzeniem, por. artykuły pióro, piwo, prawy, ssać, wiara, wiedzieć, włos, wola.

C. Charakterystyka artykułu hasłowego broda

Jest to artykuł średniej wielkości, zawiera podstawowe informacje etymologiczne. Rozpoczyna go wyraz hasłowy broda, zapisany pogrubioną czcionką, po nim następują podane kursywą wyrazy pokrewne: „brodawka, brodawica; brodafiasz i brodofiasz, ‘brodacz’ w 17. i 18. w. z węgierska (przymiotniki na -asz); podbródek”, dalej idą informacje, że jest to prasłowo z formą pierwotną *borda, oraz odpowiedniki cerkiewny i ruski, a później pruski, litewskie, łaciński i niemiecki; wyraz już od 15 w. występuje w nazwach roślin, natomiast pochodne brodawka i podbródek są prasłowiańskiego (a nie polskiego) pochodzenia.