-
-
28 czerwca 1956 Poznański Czerwiec
„Tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie ludu pracującego”.
Drastyczne podwyżki cen żywności, niskie płace i nierealnie wysokie normy pracy doprowadzają poznańskich robotników do frustracji, która powoduje protesty pracowników Zakładów Cegielskiego. Władza odmawia spełnienia oczekiwań protestujących i wprowadza represje, odpowiedzią tłumu jest szturm na gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR i urzędu bezpieczeństwa. Premier Cyrankiewicz w słynnym przemówieniu radiowym zapowiada brutalną reakcję wojska i milicji. W starciach giną 74 osoby.
Manifestacja Poznańskiego Czerwca 1956, Poznań
Fot. Wikimedia Commons / Jarek Tuszyński (Jarekt) / „Tygodnik Solidarność” z 19 czerwca 1981 r.
październik 1956 VIII Plenum KC PZPRPaździernik przynosi nowe przywództwo partii i perspektywę odwilży.
Po wygłoszeniu przez Chruszczowa w styczniu referatu potępiającego kult Stalina i po śmierci Bolesława Bieruta w marcu, wewnątrz PZPR dojrzewa ferment ideologiczny. Szansę wykorzystuje Władysław Gomułka, sekretarz partii więziony w czasach stalinowskich. Pomimo braku akceptacji Moskwy obejmuje ster partii i rozładowuje narastające napięcie polityczne. Prymas Wyszyński zostaje uwolniony, przywraca się nauczanie religii w szkołach, odbywa się pierwszy awangardowy festiwal Warszawska Jesień.
-
-
maj 1956 „Dialog”
Zaczyna się ukazywać czołowy miesięcznik poświęcony współczesnej dramaturgii.
Stopniowa erozja reżimu komunistycznego, która zaczęła się wraz ze śmiercią Stalina w 1953 roku, przynosi liberalizację życia kulturalnego. Władza dopuszcza twórczość artystyczną niezgodną ze stylistyką socrealizmu. W 1956 roku debiutują Zbigniew Herbert, Marek Hłasko i Miron Białoszewski. W Warszawie ukazuje się „Dialog” – czasopismo prezentujące dramaty współczesnych autorów, publikujące wiele ważnych utworów pisarzy polskich i zagranicznych. Redaktorem naczelnym zostaje Andrzej Tarn, później zastąpiony przez Konstantego Puzynę.
1957 Wołanie do YetiUkazuje się trzecia książka poetycka Wisławy Szymborskiej.
Uhonorowana w 1996 roku literacką Nagrodą Nobla poetka publikuje od 1952 roku – jej wcześniejsze próby w 1949 roku nie zyskały aprobaty ideologicznej. Wołanie do Yeti jest odejściem autorki od zaangażowania ideologicznego i zajęciem filozoficznej pozycji nieufnego dystansu, która stała się znakiem charakterystycznym późniejszej twórczości Szymborskiej. W 2011 roku poetka została odznaczona Orderem Orła Białego.
Wisława Szymborska w 2009 r.
Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)
-
-
-
1900 Powstaje SDKPiL
Lewicowcy o skrajnych poglądach formują nowe ugrupowanie.
Powstanie w 1893 roku Polskiej Partii Socjalistycznej nie zaspokaja ambicji najbardziej radykalnych marksistów: Róży Luksemburg, Juliana Marchlewskiego i innych. Ich organem staje się Socjaldemokracja Królestwa Polskiego, założona wkrótce po zjeździe II Proletariatu, na którym powołano PPS. W 1900 roku z inicjatywy Feliksa Dzierżyńskiego łączy się ze Związkiem Robotników Litwy. Celem partii jest wspieranie ogólnoświatowej rewolucji robotniczej, co wyklucza narodowe aspiracje niepodległościowe.
1903 Nobel dla Skłodowskiej-CuriePolska uczona tryumfuje we Francji.
Maria Skłodowska-Curie wspólnie z mężem prowadzi badania nad rudą uranu, wyodrębniając z niej nowe pierwiastki – polon i rad. W 1903 roku jako pierwsza w historii kobieta otrzymuje dyplom doktora fizyki i zdobywa Nagrodę Nobla. Zostanie nią ponownie wyróżniona w 1911 roku, kiedy jest już profesorem paryskiego uniwersytetu. Badaczka zakłada w Warszawie w 1932 roku Instytut Radowy, jedną z pierwszych placówek leczących choroby nowotworowe z użyciem promieniowania.
Maria Skłodowska-Curie
Fot. Wikimedia Commons
-
-
1900 Ludzie bezdomni
Stefan Żeromski wydaje swoją piątą powieść.
Ludzie bezdomni są utworem o głębokim profilu społecznym, który zaskarbia autorowi miano autorytetu moralnego. Powieść staje się popularna w całej Europie – powstają przekłady na 14 języków. Żeromski, związany z Kielecczyzną, Nałęczowem i Warszawą, publikuje szereg utworów prozatorskich, które cieszą się wielkim uznaniem publiczności literackiej: Popioły, Przedwiośnie, Syzyfowe prace. Za zasługi otrzymuje w 1924 roku od polskiego rządu mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.
1902 ChłopiWładysław Reymont wydaje swoją najsłynniejszą powieść.
Pochodzący ze wsi w Łódzkiem pisarz nie od razu odnosi sukcesy artystyczne. W 1884 roku zdaje egzamin mistrzowski w cechu krawców, próbuje też sił jako aktor. Jego najsłynniejsze utwory to Ziemia obiecana, obrazująca w modernistycznej stylistyce rozwój przemysłowej Łodzi, i Chłopi, nagrodzeni w 1924 roku Nagrodą Nobla. Jego utwory są chętnie przenoszone na ekran jeszcze przed II wojną światową, a także w latach 70., kiedy Andrzej Wajda kręci nominowaną do Oscara Ziemię obiecaną.
Władysław Reymont
Fot. Wikimedia Commons / HuBar / Maria Grabowska i in., Mały słownik pisarzy polskich, cz. 1, Warszawa 1979
-
-
-
1625 Powstanie Żmajły
Problem kozacki w Rzeczypospolitej zaostrza się.
Po śmierci hetmana Sahajdacznego w 1622 roku osłabiona Rzeczpospolita z trudem panuje nad swoimi poddanymi – Kozakami. Ich częste zbrojne najazdy na ziemie tureckie sprowadzają ryzyko nowej wojny z sułtanem. Aby wymusić posłuszeństwo, król wysyła Stanisława Koniecpolskiego, który ukróca nieposłuszeństwo i rozbija zbuntowane oddziały kozackie, dowodzone przez Marka Żmajłę. Podpisana ugoda zmienia status Kozaków, ale nie rozwiązuje problemu na stałe.
19 września 1620 Klęska po bitwie pod CecorąHetmanowi Żółkiewskiemu nie udaje się wygrać bitwy z Turkami.
Pomimo przyjęcia dobrej taktyki, wojskom polsko-mołdawskim (wspieranym przez Kozaków) nie udaje się wyjść zwycięsko z konfrontacji z armią turecką. W trakcie źle zorganizowanego odwrotu, który następuje po bitwie, w miejscowości Laszki opodal Mohyłowa ginie głównodowodzący, Stefan Żółkiewski, który nie potrafi zapanować nad pozbawionym morale wojskiem. Klęska polskiego wojska umożliwia Turkom dalsze działania wojenne – ich oddziały wkraczają na Ukrainę, a wojna trwa jeszcze rok. Kończy ją podpisanie traktatu pod Chocimiem, po trzytygodniowym oblężeniu polskiej twierdzy.
Walery Eljasz Radzikowski, Śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą
Fot. Wikimedia Commons / Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex)
-
-
1627 Zamek w Ujeździe
Niedaleko Sandomierza powstaje olśniewająca przepychem rezydencja magnacka.
Krzysztof Ossoliński rozpoczyna budowę zamku Krzyżtopór. Zatrudnia włoskiego architekta Wawrzyńca Senesa i według jego projektu wznosi monumentalny, warowny pałac. Do czasu oddania do użytku pałacu w Wersalu, Krzyżtopór jest największą pod względem kubatury rezydencją europejską. Ossoliński, choć zalicza się do magnackiej elity, nie jest w stanie udźwignąć ciężaru inwestycji i umiera pogrążony w długach. Zamek zostaje ograbiony przez Szwedów w 1655 roku, a po zniszczeniu przez wojska rosyjskie w 1770 roku popada w ruinę.
Ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe, Ujazd
Fot. Wikimedia Commons / Jakub Hałun (Jakubhal)
1618 Piotr Kochanowski przekłada TassaPowstaje tłumaczenie Jerozolimy wyzwolonej.
Piotr Kochanowski, bratanek poety Jana Kochanowskiego i wykształcony na uniwersytetach w Padwie i Królewcu literat, dokonuje polskiego przekładu włoskiego eposu Torquata Tassa. Goffred albo Jerozolima wyzwolona osadzony jest w czasach I krucjaty. Kochanowski, który służy jako sekretarz królewski do 1611 roku, poświęca się później pracy literackiej i tłumaczy też z włoskiego na polski Orlanda szalonego Ludovica Ariosta. Ten przekład zostaje w całości wydany dopiero w XX wieku.
-
-
-
1 lipca 1569 Unia lubelska
Wielkie Księstwo Litewskie wiąże się z Królestwem Polskim trwałym węzłem.
Wcześniejsze unie Polski i Litwy miały charakter personalny – łączyły państwa pod berłem jednego monarchy, ale nie tworzyły stałego związku instytucji państwowych. Pomimo sprzeciwów litewskiej arystokracji, w 1569 roku Zygmuntowi Augustowi udaje się na sejmie w Lublinie doprowadzić do podpisania odpowiedniego aktu. Jakkolwiek unia przetrwała do końca XVIII wieku, jej postanowienia nie zapewniły harmonijnego rozwoju Rzeczypospolitej.
Jan Matejko, Unia Lubelska (1569), 1869
Fot. Wikimedia Commons / Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex)
24 marca 1568 Polska flotaZygmunt August powołuje Komisję Morską.
Królewskie plany budowy polskiej potęgi na Morzu Bałtyckim przybierają nowe kształty dzięki utworzeniu specjalnej instytucji, której zadaniem jest kierowanie sprawami floty wojennej oraz powiększanie jej stanu. Marynarka wojenna Zygmunta Augusta składa się z okrętów, które są własnością najemnych kapitanów – kaprów – ale wykonują zadania w służbie państwowej. Na czele Komisji stają Kacper Geschkau i Jan Kostka, a bazą polskiej floty staje się Puck.
-
-
1556 Dworzanin polski
Ukazuje się polski przekład słynnego dzieła Baltazara Castiglionego Il Cortegiano.
Autorem naśladowczego utworu jest Łukasz Górnicki, sekretarz Zygmunta Augusta. W uznaniu zasług otrzymał w 1561 roku tytuł szlachecki. Dzieło, ukształtowane jako dialog, w którym uczestniczą reprezentanci polskiej elity intelektualnej epoki, przedstawia cnoty i umiejętności idealnego dworzanina – wzorowego szlachcica. Jakkolwiek Górnicki skrócił tekst Castiglionego, to adaptacja jest wybitnym przykładem polskiego humanizmu XVI-wiecznego. Tłumacz poświęca też fragmenty utworu poprawnej i pięknej polszczyźnie.
Łukasz Górnicki, „Dworzanin polski”. Strona tytułowa
Fot. Wikimedia Commons / Andrzej Montezuma
1563 Biblia brzeskaDzięki mecenatowi Krzysztofa Radziwiłła ukazuje się protestancki przekład Biblii na polski.
Przekład oparto na oryginałach greckich i hebrajskich oraz na łacińskiej Wulgacie. Dzięki wysiłkowi tłumaczy i znacznemu wsparciu pieniężnemu Radziwiłłów i Oleśnickich polscy kalwini zyskali pełny przekład Pisma Świętego, przewyższający wcześniejsze, autorstwa Jana Nicza oraz Jana Seklucjana. Językowo i edytorsko Biblia brzeska była dziełem wysokiej klasy. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt egzemplarzy oryginalnego wydania, które uniknęły celowego zniszczenia, zleconego przez syna fundatora, konwertowanego na katolicyzm Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki.
-
-
-
1537 Postęp polonizacji mieszczaństwa krakowskiego
Zygmunt I Stary przenosi niemieckie nabożeństwa i kazania do kościoła św. Barbary.
Wzniesiony w XIV wieku nieduży, przycmentarny kościół pod wezwaniem św. Barbary przy placu Mariackim pod koniec lat 30. XVI wieku nie mieści już licznych wiernych, którzy chcą słuchać kazań po polsku. Król Zygmunt I postanawia więc, że kaznodzieje polskojęzyczni będą nauczać w kościele Mariackim, a niemieckojęzyczni słuchacze przeniosą się do mniejszej świątyni. W tym samym czasie polonizują się też niemieccy osadnicy w małopolskich oraz wielkopolskich miastach i wsiach.
1528 Pieniądz gorszy, pieniądz lepszyMikołaj Kopernik kończy prace nad traktatem ekonomicznym.
W rozprawie Monetae cudendae ratio słynny polski uczony, wykształcony na uniwersytetach w Padwie i Ferrarze, wykłada argumenty za unifikacją monetarną Prus i Korony oraz radzi, jak uchronić walutę przed stratą wartości. Niektóre z konkluzji tego dzieła przetrwały w ekonomii do dziś jako prawo Kopernika-Greshama. W tym samym czasie uczony z Torunia pracuje już nad swoją teorią heliocentryczną, której ostateczny wykład da w wydanym w 1543 roku dziele O obrotach sfer niebieskich.
Mikołaj Kopernik. Portret z Sali Mieszczańskiej w Ratuszu Staromiejskim w Toruniu, ok. 1580
Fot. Wikimedia Commons / ArtMechanic / www.frombork.art.pl/Ang10.htm
-
-
1543 Krótka rozprawa między trzema osobami
Mikołaj Rej publikuje w Krakowie swój słynny dialog.
Napisana jędrnym i żywym językiem potocznym Rozprawa porusza tematy polityczne i społeczne. Ironicznie przedstawia wady wszystkich klas społeczeństwa, piętnując je bez naiwnego moralizatorstwa. Rej, zwany ojcem literatury polskiej, zaczyna tym tekstem dojrzały etap swojej twórczości – wkrótce potem ogłasza drukiem Żywot Józefa i Wizerunek własny żywota człeka poczciwego.
1530 Narodziny ojca poezji polskiejW Sycynie przychodzi na świat Jan Kochanowski.
Urodzony w rodzinie ziemiańskiej, zdobywał wykształcenie w Akademii Krakowskiej, w Królewcu (z tego okresu zachowały się jego poetyckie pierwociny), potem w Padwie. W tym samym czasie aktywni są wybitni twórcy polskiej poezji łacińskiej – Jan Dantyszek i biskup Andrzej Krzycki – członkowie satyrycznego Towarzystwa Ożralców i Opilców na Wawelu, które skupiało artystyczną śmietankę dworu Zygmunta I Starego.
Aleksander Tadeusz Regulski, Jan Kochanowski, przed 1884
Fot. Wikimedia Commons / Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex) / http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=6548&dirids=1
-
-
-
1525 Pierwszy hołd pruski
Albrecht Hohenzollern zostaje lennikiem Zygmunta I Starego.
9 kwietnia polski monarcha i wielki mistrz krzyżacki podpisują traktat pokojowy, który kończy (okres) ponad 200 lat trudnego sąsiedztwa, znaczonego licznymi wojnami. Nazajutrz, podczas uroczystości na Rynku w Krakowie, Albrecht – siostrzeniec Zygmunta – uznaje władzę zwierzchnią polskiego króla i zrzeka się dotychczasowych przywilejów w zamian za godność senatora. Powstaje świeckie księstwo, w którym religią panującą jest luteranizm.
Jan Matejko, Hołd pruski, 1882
Fot. Wikimedia Commons / Poeticbent / www.pinakoteka.zascianek.pl
1523 Najstarsza kodyfikacja prawa polskiegoFormula processus przyjęta w Małopolsce.
Trzyletnie prace komisji kodyfikacyjnej, powołanej do życia na sejmie bydgoskim w 1520 roku, kończą się uchwaleniem jednolitego prawa procesowego. Ta regulacja postępowania przed sądem przyjmuje się stopniowo w całym kraju. Zmiany do niego miała wprowadzić słynna Korektura Taszyckiego z 1532 roku, która nie została przyjęta ze względu na zawarte w niej niekorzystne dla szlachty zmiany ustrojowe.
-
-
1533 Perła renesansu po tej stronie Alp
Ma miejsce konsekracja kaplicy Zygmuntowskiej.
Kaplica, dobudowana do katedry na Wawelu w Krakowie, jest przykładem renesansu florenckiego i owocem trudu wybitnych rzemieślników, zatrudnionych przez Zygmunta I Starego. Bogaty program artystyczny budowli, zrealizowany przez sprowadzonych z Włoch artystów, a także jej charakterystyczna złota kopuła, wsparta na ośmiobocznym bębnie, dają świadectwo smaku i bogactwa Jagiellonów w XVI wieku. Co więcej, jest ona dziełem oryginalnym, nie zaś kopią istniejącego we Włoszech pierwowzoru.
Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Kraków
Fot. Wikimedia Commons / Adam Kumiszcza (Akumiszcza)
1522 Żywot Ezopa FrygaBiernat z Lublina wydaje swoją wersję legendy o bajkopisarzu Ezopie.
Obszerny utwór, wydany w Krakowie w drukarni Wietora, Biernat napisał regularnym wierszem. Utrwalił w nim wiele przysłów funkcjonujących w renesansowej polszczyźnie, okraszając nimi błazeńską, groteskową fabułę, opiewającą karierę niewolnika-brzydali, który dzięki wrodzonej inteligencji i błyskotliwości zostaje mędrcem i nauczycielem. Biernat z Lublina był aktywny w Krakowie, gdzie napisał też modlitewnik pod tytułem Raj duszny, wydany w 1513 roku w oficynie Unglera.
-