Znany na świecie polski architekt projektuje na warszawskim Mokotowie duże, zamknięte osiedle mieszkaniowe, którego budowa kończy się w 2006 roku. Do „Mariny” wprowadza się kilka tysięcy ludzi. Kuryłowicz jest laureatem wielu nagród architektonicznych i zwycięzcą konkursów, między innymi na projekty lotnisk międzynarodowych, nowych gmachów Uniwersytetu Warszawskiego i Narodowego Forum Muzyki we Wrocławiu. Ginie w 2011 roku w katastrofie małego samolotu w Hiszpanii.

Rozgrywający się w Warszawie dramat rodzinny Plac Zbawiciela zostaje obsypany nagrodami na gdyńskim festiwalu filmowym. Krauze zdobywa tam główną nagrodę – Złote Lwy – już wcześniej, w 1999 roku za film Dług. Debiutuje w 1976 roku obrazem Proste kroki. Najwięcej nagród zbiera w 2004 roku za biograficzny film o malarzu z Krynicy pod tytułem Mój Nikifor z rolą Krystyny Feldman.

Plac Zbawiciela, Warszawa

Fot. Wikimedia Commons / Szczebrzeszyński

Muzeum, zlokalizowane w dawnym gmachu elektrowni Tramwajów Warszawskich, prezentuje eksponaty związane z walką powstańczej Warszawy z 1944 roku, ale również inicjuje liczne przedsięwzięcia edukacyjne, artystyczne i społeczne. Jego otwarcie następuje w 60. rocznicę powstania, po 20 latach od założenia, podczas których kompletowano zbiory, obejmujące zarówno artefakty, jak i nagrania świadectw powstańców i ludności cywilnej. Projekt architektoniczny, koncepcje wystaw i pozostała działalność Muzeum Powstania Warszawskiego zyskują uznanie w postaci wielu krajowych i zagranicznych nagród.

Pochodzący ze Śląska poeta, krytyk filmowy i prozaik zyskuje za swój powieściowy debiut szereg wyróżnień, w tym nagrodę Nike i Paszport Polityki. Gnój, opisujący zmagania głównego bohatera z życiem rodzinnym i samym sobą,zostaje przetłumaczony na kilkanaście języków obcych. Kuczok pisze też na motywach książki scenariusz do filmu Pręgi, który reżyseruje Magdalena Piekorz. Również ekranizacja zdobywa liczne nagrody filmowe.

Wojciech Kuczok w 2005 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mgieuka

Autorka, Dorota Masłowska na wiele miesięcy skupia na sobie uwagę krytyków, publicystów i czytelników, po tym jak w wydawnictwie „Lampa i iskra boża” wychodzi jej debiutancka książka. W 2009 roku Wojnę polsko-ruską przenosi na ekran Xawery Żuławski. W kolejnych latach Masłowska pisze kolejną powieść pt. Paw królowej, za którą otrzymuje nagrodę Nike w 2006 roku, a także dwa dramaty. Oryginalny styl pisarski autorki, charakteryzujący się agresywnym językiem i jadowitym dystansem do rzeczywistości, wzbudza kontrowersje, ale zarazem zapewnia autorce nadzwyczajny sukces wydawniczy.

Dorota Masłowska w 2005 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Dwie premiery spektakli w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego: greckiej tragedii Eurypidesa i opresyjnej sztuki współczesnej angielskiej dramatopisarki Sary Kane wpisują się w ciąg jego teatralnych sukcesów początku XXI wieku. Warlikowski, który w młodości pracował z Peterem Brookiem, Ingmarem Bergmanem i Krystianem Lupą, od lat 90. inscenizuje dramaty i opery na najważniejszych scenach Europy. Otrzymuje za nie szereg polskich i francuskich wyróżnień i staje się jednym z najbardziej cenionych ludzi teatru. Od 2008 roku jest dyrektorem Nowego Teatru w Warszawie, w którym współpracuje z kompozytorem Pawłem Mykietynem i dramaturgiem Piotrem Gruszczyńskim.

Zaangażowany w działalność opozycyjną już od lat 70. krakowski poeta najlepiej znany jest polskim czytelnikom jako tłumacz literatury anglojęzycznej. Początkowo związany z Nową Falą, kształtuje swój własny, erudycyjny w nawiązaniach do poezji barokowej styl. Jest też autorem przekładu wierszy Zbigniewa Herberta na angielski. Twórczość poetycka przynosi mu szereg ważnych nagród literackich. Od 1981 roku mieszka w Stanach Zjednoczonych.

Stanisław Barańczak w 1995 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Powieściopisarz i eseista, Chwin jest też wykładowcą literatury romantycznej na Uniwersytecie Gdańskim. Szczególne uznanie krytyki i czytelników przynosi mu powieść, której akcja rozgrywa się w Gdańsku przed II wojną światową i po niej, ukazująca splątane losy Polaków i Niemców i skoncentrowana wokół problemu pamięci. Stefan Chwin lokuje w Gdańsku fabułę również innych swoich utworów: Złotego pelikana i Doliny radości.

Zrealizowane w latach 1993–1994 filmy: Niebieski, Biały, Czerwony zdobywają na międzynarodowych festiwalach wiele prestiżowych nagród i wieńczą karierę polskiego filmowca, autora Dekalogu, Krótkiego filmu o zabijaniu i Podwójnego życia Weroniki. Współautorem scenariuszy jest Krzysztof Piesiewicz, a w filmach występuje szereg polskich i zagranicznych gwiazd. Czerwony jest też ostatnim filmem w karierze zmarłego w 1996 roku reżysera.

Krzysztof Kieślowski w 1994 r.

Fot. Wikimedia Commons / Alberto Terrile

Na podstawie gorzkiej powieści opisującej życie polskich emigrantów Janusz Zaorski kręci 1997 roku film Szczęśliwego Nowego Jorku. Bohaterowie egzystują w przaśnej izolacji brooklyńskiej dzielnicy Greenpoint, gdzie mimo nieznajomości angielskiego udaje im się przetrwać w obcym mieście. Utwory Redlińskiego były przenoszone na ekran już od lat 70. – Awans, Konopielka. Jest on też autorem reportaży, dramatów i opowiadań.

Represjonowany za współpracę z opozycją wybitny kardiochirurg, ostatni żyjący przywódca powstania w getcie warszawskim jest rozmówcą znanej reportażystki i powieściopisarki. Tekst ukazuje się w odcinkach w czasopiśmie „Odra”. Książka, która z czasem wchodzi do kanonu reportażu, budzi początkowo kontrowersje ze względu na osobiste przedstawienie likwidacji getta warszawskiego i wywołuje oddźwięk w środowiskach żydowskich.

Dziennikarz i reportażysta o ugruntowanej sławie, znany z mistrzowskich relacji z Afryki (Busz po polsku) i Ameryki Południowej (Chrystus z karabinem na ramieniu) przedstawia polskim czytelnikom na wpół fikcyjną relację z dworu ostatniego monarchy Etiopii. Czytelnicy dopatrują się w groteskowych opisach życia w otoczeniu cesarza paraboli do stosunków panujących na szczytach władzy PRL. Kapuściński opublikował jeszcze wiele reportaży i książek eseistycznych, za które otrzymał liczne wyróżnienia, między innymi nagrodę Nike i hiszpańską Nagrodę Księcia Asturii.

Ryszard Kapuściński w 1997 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Szybko rozwijająca się po debiucie z 1954 roku kariera literacka Hłaski w PRL zostaje przerwana decyzją o emigracji na Zachód. W Paryżu Hłasko publikuje w Instytucie Literackim – pierwszą wydaną tam książką jest podwójna powieść Cmentarze. Następny do raju, czerpiąca z doświadczeń autora jako kierowcy ciężarówki w Kotlinie Kłodzkiej. Hłasko zdobywa popularność w Europie i Stanach Zjednoczonych, jednak po śmierci przyjaciela, słynnego jazzmana Krzysztofa Komedy, popada w depresję i umiera. Wydał między innymi: Pierwszy krok w chmurach, Ósmy dzień tygodnia i Pięknych dwudziestoletnich.

Znany przede wszystkim ze swojej twórczości dramatycznej pisarz emigruje w 1963 roku z Polski i spędza ponad 30 lat we Francji, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Meksyku. Publikuje regularnie i zyskuje uznanie za granicą, gdzie jego dzieła, poruszające problem wolności i zagrożeń współczesności, cieszą się dużą popularnością. W 2002 roku wskutek udaru popada w afazję, jednak po trzyletniej terapii powraca do twórczości literackiej i rysowniczej.

Sławomir Mrożek w 2006 r.

Fot. Wikimedia Commons / Mariusz Kubik (Kmarius)

Ludzie bezdomni są utworem o głębokim profilu społecznym, który zaskarbia autorowi miano autorytetu moralnego. Powieść staje się popularna w całej Europie – powstają przekłady na 14 języków. Żeromski, związany z Kielecczyzną, Nałęczowem i Warszawą, publikuje szereg utworów prozatorskich, które cieszą się wielkim uznaniem publiczności literackiej: Popioły, Przedwiośnie, Syzyfowe prace. Za zasługi otrzymuje w 1924 roku od polskiego rządu mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.

Pochodzący ze wsi w Łódzkiem pisarz nie od razu odnosi sukcesy artystyczne. W 1884 roku zdaje egzamin mistrzowski w cechu krawców, próbuje też sił jako aktor. Jego najsłynniejsze utwory to Ziemia obiecana, obrazująca w modernistycznej stylistyce rozwój przemysłowej Łodzi, i Chłopi, nagrodzeni w 1924 roku Nagrodą Nobla. Jego utwory są chętnie przenoszone na ekran jeszcze przed II wojną światową, a także w latach 70., kiedy Andrzej Wajda kręci nominowaną do Oscara Ziemię obiecaną.

Władysław Reymont

Fot. Wikimedia Commons / HuBar / Maria Grabowska i in., Mały słownik pisarzy polskich, cz. 1, Warszawa 1979

Lucyna Ćwierczakiewiczowa, żona warszawskiego inżyniera Stanisława, publikuje najsłynniejszą polską książkę kucharską, zawierającą pełny jadłospis polskiej klasy średniej i wyższej. Jest też autorką innych przydatnych gospodyniom domowym poradników, które cieszą się niezwykłą popularnością i zapewniają Ćwierczakiewiczowej lokalną sławę. Autorka 365 obiadów od 1865 roku kieruje działem mody i gospodarstwa domowego w czasopiśmie kobiecym „Bluszcz”. Propaguje usamodzielnienie zawodowe kobiet, a w publikowanym przez siebie corocznie kalendarzu prowadzi też dział literacki.

Malowidło przedstawia błazna króla Zygmunta Starego – Stańczyka, który pogrąża się w zadumie nad złym losem Rzeczypospolitej po utracie Smoleńska, obojętny na zabawę toczącą się na dworze królewskim. Przynosi dwudziestoczteroletniemu Matejce rozgłos i uznanie krytyki. W ciągu swojej wielkiej, trzydziestoletniej kariery, Matejko specjalizuje się w wielkoformatowych obrazach olejnych, przedstawiających wielopostaciowe, przepełnione emocjami sceny batalistyczne i historyczne. Projektuje też w latach 1889–1891 polichromię kościoła Mariackiego w Krakowie.

Jan Matejko, Stańczyk, 1862

Fot. Wikimedia Commons / Topory / www.pinakoteka.zascianek.pl

Początkowo, jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego, organizują się dwa wydziały szkoły wyższej – lekarski i prawniczy. Utworzony na podstawie postanowienia cesarza Rosji Aleksandra I uniwersytet w Warszawie ma już pięć wydziałów i działa nieprzerwanie aż do powstania listopadowego. W 1818 roku rektorem zostaje teolog, ks. Wojciech Szweykowski, który działa również na niwie językoznawczej. Od początku siedzibą uniwersytetu są budynki wokół Pałacu Kazimierzowskiego przy warszawskim Krakowskim Przedmieściu.

Fryderyk Chopin, najwybitniejszy polski kompozytor XIX wieku, który spędził blisko połowę życia na emigracji, urodził się w Żelazowej Woli. Wykształcony w Warszawie, szybko zaczął odnosić sukcesy kompozytorskie, które zaowocowały międzynarodową sławą. Skomponował liczne dzieła na fortepian solo, a także kilkanaście pieśni i szereg utworów na fortepian i orkiestrę. Wywarł znaczący wpływ na europejską pianistykę XIX i XX wieku. Jego twórczość, zwłaszcza mazurki i polonezy, zyskała wymiar symboliczny, stała się wyrazem polskiego charakteru narodowego.

Maria Wodzińska, Portret Fryderyka Chopina, 1836

Fot. Wikimedia Commons / Nihil novi

W Warszawie zaczyna fukcjonować stała, nowoczesna scena repertuarowa, ale brak własnego gmachu utrudnia jej rozwój. Dopiero w 1778 roku zespół zyskuje stałą siedzibę, gdzie może wystawiać rodzime komedie obyczajowe i polityczne, jak również opery. Dla Teatru Narodowego pisali między innymi Franciszek Zabłocki i Julian Ursyn Niemcewicz. Do rozwoju warszawskiej sceny narodowej najbardziej przyczynił się jej trzykrotny dyrektor – Wojciech Bogusławski, autor Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali.

Teatr Wielki, Warszawa

Fot. Wikimedia Commons / MM

Czasopismo było pierwszym trwałym i regularnie ukazującym się polskojęzycznym periodykiem. Promowało, nie bez poparcia króla, racjonalistyczne i tolerancyjne postawy. Służyło też za organ propagandowy zwolenników reform. Wzorowane na angielskim „The Spectator”, składało się w dużej mierze z przedruków i tłumaczeń, głównie autorstwa Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca. „Monitor” ukazywał się do 1785 roku.

Krzysztof Ossoliński rozpoczyna budowę zamku Krzyżtopór. Zatrudnia włoskiego architekta Wawrzyńca Senesa i według jego projektu wznosi monumentalny, warowny pałac. Do czasu oddania do użytku pałacu w Wersalu, Krzyżtopór jest największą pod względem kubatury rezydencją europejską. Ossoliński, choć zalicza się do magnackiej elity, nie jest w stanie udźwignąć ciężaru inwestycji i umiera pogrążony w długach. Zamek zostaje ograbiony przez Szwedów w 1655 roku, a po zniszczeniu przez wojska rosyjskie w 1770 roku popada w ruinę.

Ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe, Ujazd

Fot. Wikimedia Commons / Jakub Hałun (Jakubhal)

Piotr Kochanowski, bratanek poety Jana Kochanowskiego i wykształcony na uniwersytetach w Padwie i Królewcu literat, dokonuje polskiego przekładu włoskiego eposu Torquata Tassa. Goffred albo Jerozolima wyzwolona osadzony jest w czasach I krucjaty. Kochanowski, który służy jako sekretarz królewski do 1611 roku, poświęca się później pracy literackiej i tłumaczy też z włoskiego na polski Orlanda szalonego Ludovica Ariosta. Ten przekład zostaje w całości wydany dopiero w XX wieku.

Autorem naśladowczego utworu jest Łukasz Górnicki, sekretarz Zygmunta Augusta. W uznaniu zasług otrzymał w 1561 roku tytuł szlachecki. Dzieło, ukształtowane jako dialog, w którym uczestniczą reprezentanci polskiej elity intelektualnej epoki, przedstawia cnoty i umiejętności idealnego dworzanina – wzorowego szlachcica. Jakkolwiek Górnicki skrócił tekst Castiglionego, to adaptacja jest wybitnym przykładem polskiego humanizmu XVI-wiecznego. Tłumacz poświęca też fragmenty utworu poprawnej i pięknej polszczyźnie.

Łukasz Górnicki, „Dworzanin polski”. Strona tytułowa

Fot. Wikimedia Commons / Andrzej Montezuma

Przekład oparto na oryginałach greckich i hebrajskich oraz na łacińskiej Wulgacie. Dzięki wysiłkowi tłumaczy i znacznemu wsparciu pieniężnemu Radziwiłłów i Oleśnickich polscy kalwini zyskali pełny przekład Pisma Świętego, przewyższający wcześniejsze, autorstwa Jana Nicza oraz Jana Seklucjana. Językowo i edytorsko Biblia brzeska była dziełem wysokiej klasy. Do dziś zachowało się kilkadziesiąt egzemplarzy oryginalnego wydania, które uniknęły celowego zniszczenia, zleconego przez syna fundatora, konwertowanego na katolicyzm Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotki.

Napisana jędrnym i żywym językiem potocznym Rozprawa porusza tematy polityczne i społeczne. Ironicznie przedstawia wady wszystkich klas społeczeństwa, piętnując je bez naiwnego moralizatorstwa. Rej, zwany ojcem literatury polskiej, zaczyna tym tekstem dojrzały etap swojej twórczości – wkrótce potem ogłasza drukiem Żywot Józefa i Wizerunek własny żywota człeka poczciwego.

Urodzony w rodzinie ziemiańskiej, zdobywał wykształcenie w Akademii Krakowskiej, w Królewcu (z tego okresu zachowały się jego poetyckie pierwociny), potem w Padwie. W tym samym czasie aktywni są wybitni twórcy polskiej poezji łacińskiej – Jan Dantyszek i biskup Andrzej Krzycki – członkowie satyrycznego Towarzystwa Ożralców i Opilców na Wawelu, które skupiało artystyczną śmietankę dworu Zygmunta I Starego.

Aleksander Tadeusz Regulski, Jan Kochanowski, przed 1884

Fot. Wikimedia Commons / Maciej Szczepańczyk (Mathiasrex) / http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=6548&dirids=1

Kaplica, dobudowana do katedry na Wawelu w Krakowie, jest przykładem renesansu florenckiego i owocem trudu wybitnych rzemieślników, zatrudnionych przez Zygmunta I Starego. Bogaty program artystyczny budowli, zrealizowany przez sprowadzonych z Włoch artystów, a także jej charakterystyczna złota kopuła, wsparta na ośmiobocznym bębnie, dają świadectwo smaku i bogactwa Jagiellonów w XVI wieku. Co więcej, jest ona dziełem oryginalnym, nie zaś kopią istniejącego we Włoszech pierwowzoru.

Kaplica Zygmuntowska na Wawelu, Kraków

Fot. Wikimedia Commons / Adam Kumiszcza (Akumiszcza)

Obszerny utwór, wydany w Krakowie w drukarni Wietora, Biernat napisał regularnym wierszem. Utrwalił w nim wiele przysłów funkcjonujących w renesansowej polszczyźnie, okraszając nimi błazeńską, groteskową fabułę, opiewającą karierę niewolnika-brzydali, który dzięki wrodzonej inteligencji i błyskotliwości zostaje mędrcem i nauczycielem. Biernat z Lublina był aktywny w Krakowie, gdzie napisał też modlitewnik pod tytułem Raj duszny, wydany w 1513 roku w oficynie Unglera.